مزارات ایران و جهان اسلام

مجموعه‏اى وسیع، شامل سردر ورودى و هشتى، صحن بزرگ و صحن کوچک، گنبدخانة آرامگاه با ایوان مقابل آن، مسجد و بناى شرق تربتخانه وسردابه می‌باشد که در ضلع جنوبى خیابان قائم مقام شهر تربت حیدریّه واقع شد است.

مجموعة مزبور که به اعتبار تربت قطب الدّین حیدر ـ سرسلسلة فرقة حیدریّه (531 ـ 618 هـ . ق) و از قطب‏هاى بزرگ عارفان ـ به وجود آمده، در طول زمان دستخوش تغییراتى چند شده و بناهایى به آن افزوده گردیده که برخى نیز ویران شده است.

با انجام برخى کاوش‏ها در سال‏هاى اخیر، بخشى از ناشناخته‏هاى این مجموعه روشن شده ولى هنوز، کار کاوش و بررسى باید ادامه یابد. بر اساس پژوهش‏هاى انجام شده، چنین به نظر مى‏رسد که بناى اصلى، چهار ضلعى گنبد خانة کنونى با چهار ایوان در چهار سوى آن بوده است که در دوره‏هاى بعد، به ویژه در عهد صفویّه، با ایجاد بنایى کوچک در شرق آرامگاه و ایجاد مسجدى در غرب آن، ایوان‏هاى اصلى در جسم بناهاى جدید قرار گرفته‏اند. در جریان کاوش‏هاى اخیر، بدنة ایوان شرقى مشخّص گردید. ایوان شمالى که هم اکنون در برابر مزار قرار دارد نیز از کارهاى دوران صفویّه است که بر روى جسم ایوان قدیمى برپا شده است. ایوان مزبور، از بلندى چشم‌گیرى برخوردار است. ازارة ایوانى از سنگ مرمر پوشیده شده و فراز آن پوشیده
از گچ است. در زیر پوشش نیم گنبدى ایوان، رسمى بندى‏هاى متناسبى اجرا شده که از زیبایى خاصى بهره‏مند است. ایوان جنوبى پشت بقعه، تنها ایوان بازماندة اصلى آرامگاه به شمار مى‏رود.

براى زدن پوشش داخلى بنا، به یارى فیلپوش‏هاى چهارگانه، طرح چهار ضلعى را به هشت ضلعى تبدیل کرده و سپس ساقه‏اى شانزده ضلعى ایجاد کرده‏اند. پس از فرو ریختن پوشش بیرونى گنبد، حدود هشتاد سال پیش، در زیر پوشش زیرین گنبد، یک سقف کاذب با خیز کم و نقش گره برپا گردیده؛ به طورى که پاکار آن روى ترنبه‏هاى فیلپوش‏هاى چهارگانة کنج‏ها قرار دارد. این سقف کاذب، اثر یک معمار یزدى است. پوشش گنبدى شکل بنا از خارج به دلیل فرو ریختن پوشش اصلى، از تناسب لازم بى‏بهره است. در وسط آرامگاه، ضریحى چوبین قرار دارد که قدیمى‏ترین تاریخ بنا یعنى سال 987 هـ . ق بر روى آن خوانده مى‏شود.

در جانب غربى گنبدخانة آرامگاه، مسجدى با یک ایوان آجرى بلند به عرض 18 متر و یک قوس تیزه دار در وسط قرار دارد. بر روى جرزهاى پهن ایوان ـ روى هم ـ در پنج طبقه، پنج طاق‏نما ایجاد شده که در امتداد محل مستطیل شکل کتیبة بالاى سردر، دو قاب مربّع نیز بر بالاى آخرین طاق‌نما جاسازى شده است.

در ایوان، کتیبه‏اى سنگى به خط «محمّد یوسف الحسینى» وجود دارد. بر اساس این کتیبه، مسجد مزبور در سال 1045 هـ . ق و در زمان شاه صفى تعمیر شده است. بر اساس کتیبة مزار نیز، بناى مزبور در زمان شاه عبّاس اوّل مرمّت شده است. در این مجموعه، حوض‏خانة زیبایى قرار دارد که به شدّت لطمه دیده است. صحن کوچک مجموعه، داراى چند حجرة دو طبقه است. تاریخ بناى مجموعه، به ویژه گنبدخانة آن را دست کم باید به قرن نهم هجرى عقب برد.

مجموعة بناى آرامگاه قطب الدّین حیدر، به شمارة 175 در و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.