مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه در 70 کیلومتری شمال غرب تربت حیدریه، دهستان کدکن انتهای کوچة جمال واقع است. بناى مذکور، تماماً با آجر و گچ ساخته شده و به نظر مى‏رسد از آثار معمارى قبل از دورة ایلخانى باشد. متّصل به ضلع شرقى ایوان مسجد، مقبرة نظام الملک الخلوى البکروى است که سلسله نسب او در سنگ قبرش درج شده است. بناى این مزار، نسبت به ساختمان مسجد، قدیمی‌تر است. زمین زیربناى مقبره، حدود ده ذرع بوده و چهار سکو داشته است. قبر در وسط مقبره قرار دارد و راه آن از طرف شمال و در ضلع غربى، به ایوان باز مى‏شده است. دیوار جنوبى و قسمت عمدة سقف مقبره در دورة اخیر خراب گردیده است.

بناى مقبره را با آجر و گچ ساخته‏اند و خارج سقف آن با کاشى فیروزه‏اى مزّین بوده و نیز تمام ازارة داخل مقبره، تا قریب به یک ذرع، کاشى شش ضلعی داشته که اکنون مفقود شده است. از ریزه کاشى‏هایى که در خاک اطراف مکشوف گشته، معلوم مى‏شود که کاشى ازاره بسیار ظریف و داراى نقش دقیق و رنگ‏آمیزى لاجوردى و سفید بوده و نیز در گوشواره‏هاى داخل مقبره، هشت ستون سنگى در نبش دیوار نصب بوده که فقط جاى آن‏ها باقى است. بالاى ازارة کاشى، کتیبه‏اى با خط ثلث متوسّط برجسته نصب است که بر آن، با گچ قسمتى از سورة یس را با زمینة لاجوردى و خط سفید نوشته‏اند. نیمی از این کتیبه، باقى مانده و نصف دیگر آن به علّت خرابى ضلع شرقى و جنوبى، از بین رفته است. در زاویة جنوب غربى، در خلال باقیماندة کتیبه، عبارت «فى شهر ذى الحجّه 906» باقى مانده است.

بعد از کتیبة مذکور، روى دیوار و مقرنس‏هاى گوشوارها را به سطوح مختلف تقسیم و با لاجورد و شنجرف و رنگ سبز و زرد و قرمز نقّاشى برجسته کرده‏اند. نقّاشى و رنگ‏آمیزى مذکور، نمونة مطلوبى از نقّاشى اواخر دورة تیمورى است. قسمتى از همین گچ‌کارى، در نزدیکى دربندى که از ایوان مسجد به مقبره باز بوده، ریخته و از زیر آن، گچ‌کارى و نقّاشى دیگرى ظاهر شده که نسبتاً ساده‏تر است و معلوم مى‏دارد که قبلاً بنا به وضع دیگرى مزیّن بوده و در ذى الحجّه سال 906 هـ . ق تزیین دیگرى بر آن اجرا و احتمالاً در همین سال مقبره نیز تعمیر گردیده است.

در وسط مقبره، سنگ مزار نظام الملک قرار داشته که اکنون انبوهى از آوار به جاى آن دیده مى‏شود و سنگ به جاى دیگرى منتقل شده است. کتیبة تاریخى این سنگ، بدین شرح است: «هذا وفات عالى جناب سعادت اکتساب رفعت مآب معالى انتساب اعالی ایاب سلیلة المشایخ العظام الکرام السعید الشهید المرحوم المبرور المشکور الملحق الى جوار اللَّه المالک الملک شیخ معزالدّین نظام الملک بن عالیجاه معارف پناه شیخ الاسلام الاعظم شیخ شهاب الدّین سلام اللَّه بن عالى حضرت ارشاد پناه حقایق دستگاه قدوة السالکین برهان المحقّقین قطب الاقطاب والأوتاد شیخ نعیم الحق والحقیقة والتقوى والدّین نعمه اللَّه الخلوى الکبروى به تاریخ سابع شهر محرم سنة ثمان وثلثین و تسعمائه» (938).

به شرح مذکور در سنگ قبر، وفات شیخ معزالدّین نظام الملک بن شیخ شهاب الدّین سلام اللَّه در سال 938 هـ . ق واقع شده در صورتى که تجدید نقّاشى مقبره، در سال 906 هـ . ق بوده است. بنابراین، به نظر مى‏رسد این مقبره، در ابتدا متعلّق به شخص دیگرى بوده و چون در سنگ مذکور، عنوان پدر و جد نظام الملک، مخصوصاً جد او با احترام بیشترى ذکر شده، بعید به نظر نمى‏رسد که پدر یا جد او در این مقبره دفن شده باشند. در جلوى مسجد و مقبره، گورستان بسیار قدیمى کدکن قرار دارد که غالباً سنگ‏هاى قبور آن از بین رفته و فقط دو سنگ کوچک که در پایة ایوان مسجد نزدیک به یکدیگر نصب شده، باقى است و عبارات آن‏ها چنین است: «هذا مرقد عالى جناب معالى نصاب عمدة الاعاظم المشایخ العظام شیخ محمّد امین بن مرحمت پناه ابوالوفا الخلوى الکدکنى توفى فى شهر ذى الحجه سنة 1053»؛ و نوشتة سنگ دوّم «اللهم صل على النبى و الوصى و البتول و السبطین و السجّاد و الباقر و الصادق و الکاظم و الرضا و التقى و النقى و العسکرى و المهدى صاحب الزمان صلوات اللَّه علیهم اجمعین وفات جناب سیادت و نقابت پناه سعادت و نجابت دستگاه معالى نصاب المبرور المغفور امیر علاءالدّین على اصغر بن جناب سیادت و نقابت پناه میرزا على اکبر الحسینى الکدکنى فى یوم الخمسین جمیدى الثانى سنة سبع و سبعین وتسعمائه» (977). از مجموع مفاد سنگ قبر نظام الملک و شیخ ابوالوفاء و امیر علاء الدّین، چنین بر مى‏آید که مدّت زمانى به وسیلة عدّه‏اى از عرفا ـ به توالى یکدیگر ـ بساط ارشاد در کدکن گسترده بوده است.

این بنا به شمارة 8954 و در تاریخ 10/3/1382 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.