مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة با شکوه این امامزادگان در میدان امام خمینى  شهر اشتهارد، در میان فضایى وسیع با گنبدى بلند و کاشى‏کارى واقع شده و به «امامزاده عمّه صغرى و عمّه کبرى‏»، مشهور است.

بناى امامزاده، از دو قسمت سر در، رواق و حرم تشکیل مى‏شود. سردر ورودى عبارت از یک قوس بلند در وسط و دو جرز آجرى در دو طرف آن است که شباهت کاملى به سردر امامزاده پلنگ آباد دارد. با عبور از ایوان، به رواق مقابل بقعه وارد مى‏شویم. این رواق نیز نظیر رواق امامزاده شاه سلیمان اشتهارد است، با این اختلاف که طول آن کمتر است و در دو طرف رواق، هر سو دو غرفه ـ یکى بزرگ‏تر و دیگرى کوچک‏تر ـ قرار دارد.

در پشت دیوار جنوبى رواق، قسمت قدیمى و اصلى، یعنى حرم قرار دارد که طول هر ضلع آن 75/5 متر است. در وسط هر ضلع، یک طاق‏نما با قوس تیزه دار وجود دارد. در چهار گوشه بنا نیز نظیر امامزاده شاه سلیمان، ترنبه‏هایى ایجاد شده و سپس بین آن‌ها کاربندى گردیده و بعد دورتادور به نحو جالب و در عین حال ساده‏اى رسمى بندى شده و سرانجام پوشش گنبدى کم خیز درونى بقعه برپا گشته است. نور داخل بقعه به کمک دو پنجره جاسازى شده تأمین مى‏گردد. داخل بنا با گچ سفید گردیده و فاقد هرگونه تزیین است. تنها در وسط طاق‏نماى غربى، محفظه‏اى به‏صورت محلّ قرار دادن چراغ ـ در بعضى از بناها با افروختن شمع ـ مشاهده مى‏شود.

نماى خارجى مجموعه بناى امامزاده، یعنى بقعه و رواق مقابل آن، در حال حاضر به‏صورت یک بناى آجرى مکعّب مستطیل است. بناى بقعه که در قسمت جنوبى قرار گرفته است، از خارج به‏صورت یک چهار ضعلى مى‏باشد که نماى سه دیوار شرقى، جنوبى و غربى آن، هر یک داراى دو طاق‏نماى آجرى با لچکى‏هایى مزیّن به آجرهاى لعابى فیروزه‏اى رنگ چهار گوش است. شیوه ایجاد طاق‏نما، روى دیواهاى خارجى شرقى و غربى رواق نیز به کار رفته و در هر طرف، سه طاق‏نما نظیر نماى دیوار بقعه ایجاد شده است.

گنبدى که بر فراز بقعه قرار دارد، بلندترین گنبدى مى‏باشد که در این منطقه دیده مى‏شود و از دو قسمت گردنى استوانه‏اى به ارتفاع تقریبى 5/3 متر و گنبدى تخم مرغى شکل با تناسب کامل تشکیل یافته است. گنبد مذکور به یکى از دو گنبد بناى مقبره قاضى زاده رومى در «شاه زند» سمرقند ـ از آثار قرن پانزدهم میلادى ـ شباهت دارد.

تمامى سطح گنبد در گذشته داراى پوششى از کاشى بود؛ ولى در حال حاضر قسمت‏هاى زیادى از آن فرو ریخته و صدمه دیده است. پوشش کاشى در دو قسمت انجام شده است؛ یکى روى قسمت استوانه‏اى و دیگرى روى گنبد اصلى، که قسمت استوانه‏اى شکل گنبد در پایین داراى یک حاشیه آجرى به ارتفاع یک مترى مى‏شود.

سطح گنبد با طرح خاص و جالبى به کمک آجرهایى که قسمت نره آن‌ها لعاب داده شده، تزیین یافته است. این پوشش، تنها از دو نقش و دو رنگ سیاه و فیروزه‏اى به وجود آمده است. بناى اصلى بقعه و گنبد آن را از آثار دوره صفویّه مى‏توان به شمار آورد.

اشعار زیر درباره مرمّت بناى بقعه یا رواق روى آن است که با خطّ نا مرغوبى کتابت شده و حایز اهمیّت است:

هوالغفور

میرزا حسامى آن‏که خط فــرد قصـر صنع‏

شــد ثبـت در دفاتر سطـح جهــان ازو

شــد بانى خجسـته مقـــامى که آسمان

بــر آســتان او بـود از روى عجــز رو

رضوان نیافت نصر فرح بخشى از اینچنین

هر چند در بهشت برین کرد جست و جو

خـورشــید را به شمسه او افتخارهاست‏

مــه تیره روست تا که باو نیست روبه رو

هــر ناقــه از شـــمیم نسیمش عبیر بیز

هــر گلشن از هواى گلش گشته مشگ بو

رشگ جهان شده است از این روضه اشتهارد

قصر جنان شده است از این بقعه کوه به کوه‏

این سرزمین شریف از آن شد که گشته است

مـدفون دو شـاهـــزاده ز آل نبــى درو

هــر لحظه طـوف  مــرقد آن برگزیدگان

دارند جمــله اهـــل ســــماوات آرزو

ملاعلى که سـاعى این روضه شد ز صدق

در روضه بهشــت علـــم شـــد مقام او

محـــراب پرسـد از تو ز تاریخش ارکسى

بیت المقدّس عجــبى بنا بگو سنة (1089)

از دیرباز، خفتگان این بقعه به عنوان دو بانوى بزرگوار از نوادگان امام موسى کاظم ‰ شهرت داشتند و عموم اهالى اشتهارد به این نام و نسب آنان را مى‏شناسند. امّا این ادّعا منشأ صحیحى ندارد؛ زیرا در میان فرزندان امام موسى کاظم ‰ و حتّى نوادگان آن حضرت ‰ که در رى سکونت داشته‏اند، چنین نامى یافت نمى‏شود.

بدون شک، دو شخص مدفون در این بقعه اُمّ الحسن الصغرى، و اُمّ الحسن الکبرى بنتى عیسى بن محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن ‰ مى‏باشند که به ام صغری و ام کبری شهرت پیدا کرده‌اند. علّامه نسّابه، ابو اسماعیل، ابراهیم طباطبا به هنگام شمارش ساداتى که به قزوین مهاجرت کرده‏اند مى‏نویسد: «در قزوین ابوالحسن على بن زید بن على بن عبدالرحمن الشجرى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن ‰ سکونت داشت. مادرش اُمّ الحسن الصغرى دختر عیسى بن محمّد البطحانى بود». از آن‏جایى که تمام فرزندان ابوالحسن على بن زید، به نام‏هاى ابوالقاسم حمزه، زید، حسن، احمد و عیسى در قزوین و رى
سکونت داشته‏اند، لذا مى‏توان این ادّعا را تقویت نمود که
مزار کنونى از آن همین امّ الحسن الصغرى و خواهرش
امّ الحسن الکبرى بوده باشد.

سیّد جعفر اعرجى، ضمن شمارش فرزندان سیّد عیسى بن محمّد البطحانى، از اُمّ الحسن یاد مى‏کند؛ ظاهراً او همان اُمّ الحسن الکبرى مى‏باشد که ابوالحسن عمرى با نام زینب الکبرى و زینب الصغرى یاد کرده است.

پدرشان، سیّد عیسى، از بزرگان کوفه به شمار مى‏رفت و به جلالت قدر و عظمت شأن معروف بود. او 7 دختر و 16 پسر داشت. اکثر فرزندان او به منطقه جبل، جرجان، رى، قزوین و طبرستان مهاجرت نموده‏اند، در همان جا ساکن شدند و از آنان نسل‏هاى بى‏شمار به وجود آمد. آغاز مهاجرت این خانواده پس از قیام حسن بن زید داعى ـ مؤسّس دولت علویان ـ پس از برقرار دولت علویان در طبرستان صورت گرفت. حتّى دو برادر به نام‏هاى حمزة الأکبر و حمزة الأصغر فرزندان عیسى در سارى در جنگ با یعقوب بن لیث صفّارى به شهادت رسیدند. موقعیّت ممتاز این خانواده، در دولت حسن بن زید چنان بود که از ایشان نقیب، قاضى، وزیر، امیر و فرمانده سپاه و محافظان شخصى حسن بن زید داعى انتخاب شدند و جانانه مقابل سپاه یعقوب لیث صفّارى جنگ نمودند. برخى از فرزندان عیسى، از جمله اُمّ الحسن الکبرى، و اُمّ‏الحسن الصغرى پس از عقب نشینى حسن بن زید به جبل، به منطقه قزوین و کرج مهاجرت نمودند و در همان‏جا ساکن شدند. بنابراین درست‏تر است که مکان کنونى را از آنِ این دو خواهر از نوادگان امام حسن مجتبى ‰ بدانیم. برادر اُمّ الحسن الصغرى، یحیى بن زید است که در قزوین قیام نمودند و به دست عامل رى، طاهر بن عبداللَّه در ورامین به قتل رسید و اینک آرامگاه آن شهید بزرگوار در روستاى کهنه گل ورامین زیارتگاه دوست‏داران اهل بیت Œ است.

این بنا به شماره 753 و در تاریخ 23/1/1346 به ثبت آثار ملّى و تاریخى رسیده است.