مزارات ایران و جهان اسلام

این برج، در 20 کیلومترى شمال مشهد واقع شده و بنایى آجرى، از داخل، و از خارج هشت ضلعى به ارتفاع 14 متر است.

در پیرامون بنا، هشت نیم ستون، بدنة بنا را آذین کرده است.

برفرار بنا نیز گنبدى از نوع مخروط است که پوشش بیرونى آن، به شیوة خاصى به صورت پرده دار، تزیین شده است. این بنا، داراى یک در و دو پنجره (به گفته دیگر، سه در) است. داخل بنا، فاقد نقش و نگار است ولى خارج آن، دیوارة نیم ستون‏ها و بام، با کاشى آذین شده است. کاشى‏هاى قسمت تحتانی ـ یعنى تا کتیبة نوارى شکل ـ و کاشى‏هاى قسمت فوقانى ـ یعنى تا ابتداى کنگره‏ها ـ به طور کلّى به شکل گل هستند؛ ولى نقوش ستاره‏اى شکل و صلیبى نیز دیده مى‏شود. کاشى‏هاى تا ارتفاع پلّکان، به کلّى از بین رفته؛ ولى چند تایى

هنوز در قسمت بالا بر جا مانده‏اند. آن‌ها به رنگ لاجوردى و فیروزه‏اى هستند و به طور متناوب، نصب شده‏اند. در اطراف در، کاشى‏هاى مستطیل شکلى وجود داشته که تنها داغ آن بر جاى مانده است. ستون‏ها داراى حاشیه‏اى هستند که در گذشته، کتیبه‏اى از کاشى‏هاى مستطیل، آن را آذین مى‏کرده؛ ولى حتى قطعه‏اى از آن‌ها بر جاى نمانده است. در بالاى تزیینات، بخشى متشکل از دو برجستگى کوچک سه گوش از کنگره‏هاى حجیم بام را بر خود دارند، واقع است. کنگره‏هاى فوق، چون کنگره‏هاى میل رادکان، کاشمر و کلات نادرى، مدور نبوده؛ بلکه مثلثى‏اند.

در وسط بنا، سنگ قبرى به ابعاد 40×50×110 سانتى متر از سنگ آهک خاکسترى رنگ قرار دارد که ظاهراً مدفن شخصى است که بنا را براى او ساخته‏اند. کتیبة سنگ قبر، بسیار بد نقر شده و با گذشت ایّام نیز فرسوده و ناخوانا شده است؛ اما با توجّه به شباهت شیوة نگارش کتیبه به خط ثلث و نسخ، که با شیوة نگارش کتیبة گچ‌برى دور گردن گنبد مشابه است، به نظر مى‏رسد که سنگ اصلى و از آن صاحب مدفن باشد. در این سنگ، تنها قسمت‏هایى از آیات قرآنى قابل تشخیص است. اهالى محل، مدعى‏اند که اجدادشان، کلمة «آهنگان» و «قمرالملک» را بر آن خوانده‏اند. نیز گفته‏اند که آرامگاه متعلّق به گوهر تاج ـ خواهر یا یکى از اقوام گوهرشاد، همسر سلطان شاهرخ ـ است. عدّه‏اى دیگر نیز عقیده دارند این برج براى آهنگان خاتون نامى ساخته شده است که چیزى در مورد او معلوم نیست. بدیهى است که این روایات غیر قابل استنادند و گویاى کمترین حقیقتى نیستند. با این همه، همگى در یک نکته اشتراک دارند و آن، این‌که این مزار، مدفن یک زن است. نقوش زنانة گل‏هاى مینایى تزیین بنا نیز گواه این مدّعاست. تاریخ بنای این برج ارزشمند، با توجّه به شیوة معمارى، نمى‏تواند خارج از عهد مغول و تیمورى باشد و کاربر گل‏هایى که در نماى خارجى به کار رفته، تعلق تاریخ آن را به دورة تیمورى مناسب‏تر مى‏نمایاند. تصوّر مى‏رود که میل آهنگان، مدفن بانویى از دورة تیموریان باشد.

این برج، به شمارة 341 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است