مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه در انتهاى خیابان پیر نجم ‏الدّین شهر سمنان و در میان گورستان قدیمى که اینک بخشى از آن به خیابان تبدیل شده قرار دارد.

این بنا یکى از آثار دورة مغول و شامل ایوان و حرم و گنبد است. ایوان بنا، رو به جنوب و متّصل به بقعه ساخته شده و 7 متر ارتفاع و 5/3 متر عرض دارد. در این ایوان، دو درِ چوبی ساده به چشم مى‏خورد که یکى از سمت مشرق به اتاق مقبره باز مى‏شود و دیگرى از جانب شمال است، به باغ بزرگى راه مى‏یابد. با عبور از در چوبى محقّر، به فضاى داخل بقعه راه مى‏یابیم. داخل بنا محوّطه چهارگوش کوچکى به طول 70/5 متر است که قسمت فوقانى آن به کمک چهار ترنبه و چهار طاقنما به صورت طرح هشت ضلعى درآمده و یک ضلع در میان داراى پنجره‏هاى بزرگى است که براى نور گرفتن تعبیه شده است. در قسمت بالاى پنجره‏ها و طاقنماها، رف‏هاى کوچک آجرى قاب‏سازى شده که مجموعه این‏ها، طرح هشت ضلعى را به یک طرح مدوّر تبدیل ساخته است. ساقة گنبد بزرگ بقعه، از زیر پنجره‏ها شروع شده و قریب 5/3 متر ارتفاع دارد، کاسه گنبد هم به صورت مخروطى و از آجر ساخته شده و فاقد هرگونه پوشش تزیینى است. کف اتاق بقعه تقریباً 30 سانتى‏متر از سطح ایوان پایین‏تر است و قبرى ساده و گچى در وسط آن و زیر گنبد قرار دارد. پوشش روى مرقد را صندوق مشبّک چوبی ساده‏اى به طول 60/2، عرض 35/1 و ارتفاع 30/1 متر تشکیل مى‏دهد. سمت غرب حرم و رو به قبله، محراب بلند و ساده‏اى به چشم مى‏آید که چیزى بیش از یک فرورفتگى نیست. در سه طرف دیگر اتاق، سه غرفه با طاق‏هاى جناغى ساخته شده که به غیر از غرفه جنوبى که از آن به عنوان نورگیر استفاده مى‏شده، بقیّه محل دفن اموات است. در سه گوشه بقعه، طاقچه‏هاى بسیار کوچکى براى روشن کردن شمع ساخته‏اند. در گوشه شمال غربى حرم، بر بالاى سه صورت قبرى که تقریباً نیم متر از کف اتاق بلندتر است، سه ردیف کاشى‏کارى دیده مى‏شود که اشعارى به خط سفید بر متن لاجوردى، دربارة مدفونین آن قبرها نوشته شده است. روبروى آرامگاه پیر نجم‏الدّین دو ستون خشتى بسیار بزرگ از خشت خام وجود داشت که برخى از مردم آن را مقبرة فرزند امیر تیمور گورکانی مى‏دانند.

عبدالرفیع حقیقت دربارة شخص مدفون در این بقعه مى‏نویسد:

«مقبرة پیر نجم‏الدّین سمنانى در مشرق سمنان بیرون دروازه خراسان در محلّى به نام قبرستان پیر نجم‏الدّین واقع است و به نام شیخ نجم‏الدّین «تاج بخش» معروف مى‏باشد. دربارة تعیین نسب و تاریخ زندگانى مدفون این مقبره ضمن تألیف تاریخ سمنان پژوهش زیادى به عمل آمده ولى نتیجه قطعى به دست نیامد، فقط در تذکرة صبح گلشن چاپ هند از ملا نجم‏الدّین سمنانى متخلّص به «نجم سمنانى» نام برده شده و آمده است که: «ملا نجم‏الدّین سمنانى متخلّص به «نجم» از اجله استادان سخندان و نکته‌دانی است» و سه بیت از اشعار فارسى وى را نیز بیان کرده است. ولى سال تولّد و وفات او معلوم نیست و به نظر نمى‏رسد که همان پیر نجم‏الدّین دادبخش باشد.

ولى همان طور که در شرح مقابله مردم سمنان در برابر حمله مغولان (بیان شده است،) مردم سمنان، به نقل پدران خود، مدفون این مقبره را یکى از سرداران ملّى خود در حمله مغول مى‏دانند و این داستان را نیز از قول پدران خود سینه به سینه دریافت داشته‏اند، ما نیز به احترام عقیده عمومى وى را سردار ملّى این شهر مى‏نامیم زیرا اگر این انتساب درست نباشد، تردیدى نیست که یکى از بزرگان فکرى و یا عارفان مورد احترام مردم این سامان بوده است».

حسین شجره در مقاله‏اى که در روزنامه اطّلاعات مورّخ 8 خرداد سال 1319 هجرى شمسى درج شده، مدفون این مقبره را
«شیخ نجم‏الدّین طامة الکبرى» مى‏داند. هر چند که واقعه شهادت شیخ نجم‏الدّین کبرى خوارزمى تقریباً شبیه واقعه شهادت
پیر نجم‏الدّین مى‏باشد که هر دو در حمله مغول به قتل رسیده‏اند، ولى با توجّه به مفاد کتاب «ریاض العارفین» این آرامگاه نمى‏تواند متعلّق به شیخ نجم‏الدّین خوارزمى باشد. در کتاب مذکور
چنین آمده است:

«جمعى از اعاظم این طایفه (صوفیه) حلقه ارادتش (شیخ نجم‏الدّین) در گوش جان کشیده‏اند و از فیض اخلاقش به درجات والا رسیده‏اند، من جمله شیخ مجدالدّین بغدادى و شیخ نجم الدّین رازى... چون به سعایت اعادى شیخ مجدالدّین بغدادى به سعادت شهادت نائل آمد. طبع آن جناب از خوارزمشاه ملول گردید و به اصحاب فرمود که آتش از جانب مشرق شعله برافروخت و تا نزدیک مغرب خواهد سوخت. شما را (خطاب به شاگردان) به اوطان خود مى‏باید رفت. اصحاب در دفع آن حادثه داعى و ساعى شدند. لشگر مغول حسب الامر چنگیز خان به خوارزم رسیدند و به قتل و غارت پرداختند. شیخ جهاد نموده تا او را تیر باران کردند. شهادت حضرت شیخ در سنه 618 هجرى قمرى بود».

احتمالاً مى‏توان شیخ نجم‏الدّین دادبخش را یکى از شاگردان شیخ نجم‏الدّین خوارزمى به حساب آورد که به دستور وى براى مقابله با سپاه جرار مغول به وطن و زادگاه خود، سمنان، آمده است.
استاد عبدالرفیع حقیقت در کتاب «تاریخ قومس» مدفون این بقعه را کمال‏الدّین سمنانى، منجّم مشهور در دورة خوارزمشاهیان و پدر بى‏بى منجمّه سمنانى، شاعره معروف مى‏داند. در تذکرة
«صبح گلشن» چاپ هند، از ملا نجم‏الدّین سمنانى متخلّص
به نجم، که از جمله اساتید برجسته بوده، نام برده شده است.
ولى به علّت اینکه وى در اواخر عمر در سمنان نبوده، بعید به نظر مى‏رسد که در بقعه مزبور دفن شده باشد. لیکن قدر مسلم این است که پیر نجم‏الدّین یکى از عرفاى جلیل القدر است که کرامات زیادى بدو نسبت مى‏دهند.

این بنا به شماره 2218 و در تاریخ 8/12/1377 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.