مزارات ایران و جهان اسلام

در آنسوى شاهرود، در دامنه شاه کوه قبرستانى قرار دارد که در میان آن دو آرامگاه سنگى یکى سالم و دیگرى نیمه ویران برخورد مى‏ نمائیم.

نحوه بناى هر دو آرامگاه یکسان و بشرح زیر است:

نقشه پایه بنا عبارت از یک چهار ضلعى است که به صورت چهار دیوار به ارتفاع حدود 2 متر با سنگ لاشه و ملاط برپا شده است. تنها در یک سوى آن، ورودى ایجاد شده که بالاى آن نیز پنجره‏اى براى تأمین نور داخل بقعه تعبیه شده است.

این بقعه در جنوب میدان شهید آیة اللَّه دکتر بهشتى و ابتداى خیابان شیخ علاء الدوله سمنانى در محلّه لتیبار شهر سمنان واقع شده است. بناى بقعه شامل اتاق بزرگ مربّع شکلى است که به وسلیه دو در بزرگ چوبی به بیرون راه مى‏یابد. یکى از این دو به میدان و در شرقى آن رو به خیابان واقع است. در چهار گوشه حرم، چهار فیلپوش کوچک و ظریف به وجود آمده که به کمک طاقنماها و پا باریک‏ها، گنبد کوتاه بدون ساقه آن را برپا داشته‏ اند. بر بالاى دو سردر شمالى و شرقى، تزیینات بسیار زیبایى از آجر به صورت ستاره‏هاى شش‏پر متشکل از لوزى‏هاى به هم چسبیده دیده مى‏شود. بر بالاى این تزیینات، یک ردیف قطار بندى آجرى و بر قسمت فوقانى قطاربندى، تزیینات جالب آجرى دیگرى به چشم مى‏ خورد.

این بقعه در میان کشتزارهاى ابتدای شهر سرخه، در 20 کیلومترى غرب سمنان، واقع شده و شامل مقبرة محقّرى است. بناى بقعه شامل حرم، صحن و گنبد کوتاه و فاقد ساقه و به صورت کاسه‏اى است. ایوانى در جانب جنوب دارد و در دو طرف آن دو اتاق تعبیه شده است.

داستانى در این مورد نقل مى‏کنند: «آسیابان پیرى با بار خود از این محل عبور مى‏نمود، تصادفاً بار گندم از پشت الاغش به زمین مى‏افتد. شب هنگام در عالم رؤیا پیرمرد نورانى و جلیل القدرى به کمک وى مى‏شتابد. چون این خبر به گوش مردم مى‏رسد در این محل بنایى برپا کرده و آن را پیر غریب نامیده‏اند».

این برج در جنوب روستاى مهماندوست و در میانه راه دامغان به شاهرود واقع شده است. بنایى شبیه برج طغرل در رى است که اهالى آبادی‌هاى مجاور، آن را امامزاده قاسم از اولاد موسى بن جعفر (مى‏دانند. به همین سبب نیز قریه‏اى را که در جنوب این برج واقع شده، امام آباد نامیده‏اند. ولى برج مذکور هیچ گونه شباهتى به امامزاده ندارد و شاید آرامگاه یکى از بزرگان دودمان سلجوقى باشد.

از بناهاى تاریخى در شهر سمنان، برج چهل دختران است که در اواسط خیابان حکیم الهى و بر سر راه شهر به محلات ثلاث (کوشمغان، زاوغان و کدیور) و بین محلّه کوشمغان و زاوغان سمنان واقع شده و به صورت بقعه کهنه و قدیمى و نیمه مخروبه‏اى است که به نام چهل دختران نیز خوانده مى‏ شود.

وجه تسمیه این برج چنین است: عدّه‏اى از مردم سمنان معتقدند برج مذکور را چهل دختر که دست از تعلّقات دنیوى کشیده و تارک دنیا شده بودند، با گل و خشت ساخته‏اند. قدر مسلم این است که تاریخ بناى برج یا آتشکده به زمان قبل از اسلام بر مى‏ گردد.

از بناهاى تاریخى دامغان برج مشهور چهل دختران است که در صحن امامزاده جعفر واقع شده و با بناى خانقاه یا قبر شاهرخ و خود امامزاده، مجموعه جالبى را تشکیل مى‏دهند. طرح داخل و خارج برج، دایره‏اى شکل به قطر خارجى 80/7 و قطر داخلى 45/5 متر است. بدنه برج تا محل شروع قرنیس، از دو بخش متفاوت تشکیل یافته است؛ بخش پائین که حدود دو سوّم ارتفاع تمامى بدنه را فراگرفته، با آجرکارى ساده پوشش یافته است؛ و بخش دوّم با دو نوار تزئینى در مایه نگاره‏هاى هندسى در پائین و بالا و کتیبه پهن تسمه‏اى کوفى تزئینى در میان آن مشخص مى‏ شود.

این برج در یکى از کوچه‏هاى منشعب از خیابان منوچهرى، در نزدیکى مسجد جامع دامغان و در محلّه قیصریّه واقع شده است. برج آرامگاهى پیر علمدار، از داخل و خارج داراى طرح دایره به قطر 70/4 و 40/6 متر است. ورودى برج، در جانب جنوب غربى و به طرف مسجد بوده است. بدنه برج به دو بخش متفاوت تقسیم شده است. قسمت پایین که حدود چهار هفتم ارتفاع را در بر مى‏گیرد، با آجر کارى ظریف ولى ساده و بدون بندکشى انجام گرفته است. ورودى آرامگاه دامغان که چون بناى برج توسّط ابوحرب بختیار ساخته شده، حاجب دربار منوچهر فلک المعالى پادشاه زیارى است که از جانب این پادشاه به حکومت دامغان منصوب شده بود.

یکى از مزارات مشهور استان سمنان، بارگاه مجلّل و زیباى امامزاده یحیى است که در محلّه اسفنجان و در گوشه جنوب غربى تکیه معروف «پهنه» واقع شده که در سالهاى اخیر به صورت باشکوهى تعمیر و کاشیکارى گردیده است.

این بقعه متبرکه شامل گنبد عظیم و ایوان کاشیکارى، حرم و صحن است. در مجموعه امامزاده کتیبه یا سنگ نوشته‏اى که دال بر بناى اوّلیه آرامگاه باشد وجود ندارد، و قدیمى‏ترین تاریخ موجود در ایوان مربوط به تعمیر و کاشیکارى آن است که سال 1338 را نشان مى‏دهد ولى طبق نوشته ایران پل فیروز، از احداث گنبد، قریب ششصد سال مى‏گذرد. پیازى شکل بودن آن که معرّف معمارى قرن هشتم و دوران مغول است نیز تأییدى بر این مطلب است.

بقعة این امامزاده در جنوب خیابان سارى شهر شهمیرزاد، در 24 کیلومترى شمال سمنان واقع شده و حدود دو متر پائین‏تر از کف خیابان قرار دارد.

ساختمان بقعه که قدیمى است، داراى گنبدى مخروطى به قطر 4 و ارتفاع بیش از 5/3 متر است که سطح خارجى آن با گچ سفید کارى شده است و فاقد نماى خاصّى است. اتاق مرقد، گودتر از حریم اطراف بقعه است و با چند پلّه به آن ارتباط مى‏ یابد.

بقعة این امامزاده در کنار برج چهل دختران و کنار خیابان و بلوار حیکم الهى شهر سمنان واقع شده و به سیّدرضی مشهور است. مردم وى را از نوادگان امام سجّاد (مى‏دانند؛ اما نویسنده کتاب تاریخ قومس وى را سیّد رضى، نواده على أشرف و فرزند عمر أشرف مى‏داند. این بقعه، شامل بناى کوچک و مستطیل شکلى است که چندان قدیمى به نظر نمى‏رسد. اتاق حرم، محوّطه چهارگوشى به ضلع 60/4 متر است که در قسمت شمال و شرق داراى دو در است. گنبد مخروطى امامزاده بر روى چهار فیلپوش پهن و بزرگ که از پایین بنا شروع شده و به کمک چهار رف نعل اسبى شکل، طرح مدوّرى ساخته، قرار گرفته است.

بقعة این امامزاده در میان روستاى کردوان از بخش مرکزى، در 8 کیلومترى شرق شهر گرمسار و 6 کیلومترى جنوب راه سمنان واقع شده و به سلطان مراد مشهور است.

ساختمان بقعه که از خشت و گل ساخته شده بود و متعلّق به اواخر دورة قاجاریّه به شمار مى‏رفت به جهت فرسودگى در سال‏هاى 70 ـ 72 مورد مرمّت قرار گرفت و ضمن استحکام اطراف بقعه با آجر، نسبت به سفید کارى داخل بنا و گنبد اقداماتى صورت گرفته است.

بقعة این امامزاده در روستاى سابق قلعه چهارده که امروزه به شهر دیباج تبدیل شده، در 54 کیلومترى شمال باخترى شهر دامغان واقع شده و بسیار مورد توجّه اهالى است.

ساختمان بقعه هشت ضلعى و هر ضلع آن از داخل حدود 2 متر مى‏ باشد. ارتفاع بنا 11 متر است و از تاریخ بناى آن اطّلاع دقیقى در دست نیست. اما در تایخ مازندران تألیف اسماعیل مهجورى آمده است که سیّد رضى‏الدّین به فرمان شاهرخ (850 ـ 807 هـ. ق) آن را تعمیر نموده است. روى قبر این امامزاده صندوق چوبى قدیمى منبّت کارى سالم و بسیار نفیسى قرار دارد که در سال 770 هـ. ق ساخته شده و طول و عرض آن به ترتیب 25/3×60/1 و ارتفاع 10/1 متر است. گویا این صندوق در قرن گذشته از بین رفته و در سال 1254 هجرى سر دیگرى براى آن ساخته‏اند که به خوبى بدنه صندوق نیست.

بقعة این امامزاده در 12 کیلومترى حومه لاسجرد و حدود 46 کیلومترى شمال غربى سمنان و در کنار جادّة روستاى ایج به جوین واقع شده و به نواده حضرت امام حسن مجتبى (به نام محمّد بن زید بن حسن بن على (منسوب است و به شاه محمّد زید معروف مى‏ باشد.

در شهر بسطام جنب قبر بایزید بسطامى بقعة بسیار معروف و با شکوهى به نام امامزاده محمّد وجود دارد که از احترام فوق العاده‏اى برخوردار است.

بقعة امامزاده محمّد شبیه گنبد دیگرى است که در فاصله 15 مترى سمت شمال آن ساخته شده و تقریباً قرینه یکدیگر مى‏باشند. گنبد سمت شمال آن به نام گنبد غازان خان معروف مى‏باشد و بناى آن را به غازان خان مغول (703 ـ 670 هـ. ق) نسبت مى‏دهند. وى دو گنبد را در بسطام بنا نمود که یکى از آن بر سر قبر همین امامزاده محمّد و دیگرى بر آرامگاه بایزید بسطامى است. او در نظر داشت که جسد بایزید را به داخل گنبد دوّم انتقال دهد و چون بایزید را در خواب ناراضى از این عمل مى‏بیند از تصمیم خود منصرف مى‏ شود.

بقعة این امامزاده در منتهى الیه ضلع جنوبى روستاى کرک از توابع شهر ایوانکى واقع شده و مشهور به میرمحمّد است.

ساختمان بقعه از آثار دورة قاجار و از خشت و گل ساخته شده و بر شالوده‏اى از سنگ لاشه احداث گشته و بدنه خارجى ایوان و کلیه سطوح خارجى آن با اندود کاه گل پوشانده شده است.

بقعة این امامزاده کنار خیابان امام خمینى ‏(شهر دامغان و جنب امامزاده جعفر (واقع شده و شامل بنایى هشت ضلعى به مساحت 75 متر مربّع است. داخل بقعه امامزاده، مثمن و مرتفع و پوشش چپ و راست آن، هره مانند و ارتفاع گنبد نیم دایره آن حدود 12 متر است. در وسط بقعه، صورت قبر گچ اندودى دیده مى‏شود که بر روى آن، صندوق چوبى غیر مشبّکى قرار داده‏اند و اخیراً ضریحی از آب طلا و نقره نصب نموده‌اند. نماى خارجى بنا در سال‏هاى اخیر با آجر معمولى باز سازى شده است. بر اساس کتیبه مختصر داخل بنا، بناى امامزاده در زمان شاهرخ تیمورى ساخته شده است. مدفون در بنا را از احفاد امام موسى کاظم (ذکر نموده‏اند.

بقعة این امامزاده در میان روستاى پرور از دهستان پشتکوه بخش مهدیشهر و در 40 کیلومترى شهمیرزادِ سمنان واقع شده و به سیّد کاظم مشهور است.

ساختمان بقعه شامل ایوان، گنبد و صحن است که از خشت و گل و سنگ ساخته شده و مورد توجّه اهالى است. ایوان بقعه که در جانب شمال قرار دارد، مدخل اصلى بقعه به شمار مى‏آید، اتاق مرقد به شکل مربّع و به ابعاد تقریبى 5×5 متر است. چهار زاویة اتاق را با ایجاد چهار گوشواره به دایره تبدیل نموده و در نتیجه گنبد بنا را بر آن استوار ساخته‏اند. این گنبد از خارج بر روى یک ساقه مربّع شکل 55 سانتى‌متری استوار شده و بر روى آن گنبد عرقچینى به ارتفاع 5/2 متر قرار دارد که دو روزنه جهت نورگیرى در آن تعبیه شده است.

بقعة این امامزاده در کنار روستاى قاطول، در حدود سه کیلومترى شرق شهرستان گرمسار و در بخش مرکزى واقع شده است.

ساختمان بقعه شامل حرم، گنبد، ایوان و صحن مى‏باشد. حرم به صورت محوّطه مستطیل شکل به طول 11 و عرض 5/3 متر و کف آن سیمانى و تزئینات داخل آن با چند شمایل خلاصه شده و سطح کف حرم کمى گودتر از ایوان است و با یک پلّه با ایوان به وسیله یک درِ آهنى ارتباط دارد. در سمت راست حرم و بر روى دو نما، قبر گچى به ابعاد 10/1×70/1 و ارتفاع 75 سانتى متر قرار دارد که متعلّق به امامزاده على و امامزاده ولى مى‏باشند. دو ضریح مشبک چوبى بدون سقف به ابعاد 70/1×20/2 و بلندى 70/1 بطور جداگانه به چشم می‌خورد دارد که بر روى آن دو پوشش پارچه‏اى سبز رنگ قرار گرفته است.

بقعة این امامزادگان در محلّة زاوغان در غرب شهر سمنان و در بلوار علویان این شهر واقع شده و به گنبد علویان مشهور است. بنا به تحقیق مرحوم آیت‏اللَّه علّامه حائرى، هشت تن در داخل بنا و دو تن در خارج بنا مدفون هستند که از سادات و امامزادگان محسوب مى‏گردند. ساختمان امامزاده به صورت چهار ضلعى بزرگ، مرکّب از حرم، گنبد و دو ایوان و صحن است.

بقعة باشکوه این امامزاده در شمال شهر سمنان و در خیابان شهید رجایى، پایین‏تر از بیمارستان تدیّن واقع شده و به على بن جعفر الصادق (فرزند بزرگوار امام جعفر صادق (و به عموى امام رضا(انتساب دارد و یکى از زیارتگاهاى معتبر مردم سمنان محسوب مى‏گردد، این مزار به بقعة آلکا یا آل کى نیز معروف مى‏ باشد.