امامزاده پیغمبر ـ ساوه

محمد مهدی فقیه بحرالعلوم
سه شنبه ۲۵ شهریور ۹۳

بقعة این امامزاده در میان گورستان روستاى آوه ـ بین امامزاده فضل و سلیمان و پاسگاه انتظامى ـ واقع شده و به «امامزاده محمّد» نیز مشهور است.

مرحوم فیض دربارة این زیارتگاه مى‏نویسد:

«... بقعه‏اى قدیمى ولى فاقد تزیین و جنبه‏هاى تاریخى قرار دارد و سطح گورستان تا محاذات پوشش آن، بالا آمده است. قاعده بنا، مربّع به دهانه 4 و ارتفاع 6 متر است که در چهارگوشه آن، در ارتفاع 5/2 مترى، نیم طاقى بالا آمده، صورت ساختمان را به هشت ضلعى تبدیل کرده و روى آن فلکه‏اى شده و پاطاق گنبد عرقچینى بر آن پیاده شده است. جدار مربّع بقعه از خارج، آجرى و از داخل، سفیدکارى و گنبد آن نیمه بیضى یا خودى شکل آجرپوش است».

در مرداد ماه سال 1354 هـ . ش گزارشى توسّط آقاى عظیم زاده تهیّه شده که به شرح ذیل است:

«این بقعه، بناى کوچک و ساده‏اى است به شکل چهار گوش مربّع که در بالا به هشت ضلعى تبدیل و با یک لبه تراس‏وار به عرض نیم متر، پاکار مدوّر، گنبدى تقریباً کلاهخودى شکل را در برمى‏گیرد. اطراف این بنا را به مرور زمان خاک فراگرفته و در حدود تقریباً دو متر از ارتفاع این بنا در زیر خاک است و براى ورود به داخل حرم امامزاده از تنها درِ ورودى آن در سمت غرب باید از چند پله پایین رفت. درِ ورودى دو لتى ساده مى‏باشد که اطراف درگاه آن با گچ تعمیر شده و به نظر مى‏رسد که درگذشته درِ بزرگ‏ترى داشته است که پس از تعویض آن، دو طرف درگاه را با آجر و گچ جمع نموده و درگاه را کوچک‏تر نموده‏اند. داخل حرم نیز چهارگوش است که در وسط هر ضلع یک طاقنما دیده مى‏شود که طاقنماى غربى، ورودى حرم و در بالاى سه طاقنماى دیگر، هر کدام یک پنجره وجود داشته که فعلاً دو پنجره شمالى و شرقى آن باز و گوشواره به هشت ضلعى تبدیل و پاکار گنبد را به وجود آورده‏اند. در وسط حرم، مزار ساده و بلند و پهنى است که با گچ و آجر به وجود آمده و به نظر مى‏رسد، مزار دو نفر باشد. کف حرم نیز با آجر مفروش گردیده است.

مصالح این بنا کلاً با آجرهایى به ابعاد 5×22×22 سانتى‏متر به وجود آمده و داخل حرم داراى اندودگچ سفید بوده که به مرور زمان قسمت‏هایى از اندود آن ریخته و بدنه آن از دوده، سیاه گردیده و قسمت پایین بدنه تا ارتفاع یک متر داراى اندود سیمان بوده که بعضى نقاط آن فرو ریخته است.

این بنا با وجود کوچکى و محقرى و با وجود ضایعاتى که به آن وارد شده، از نظر فرم ساختمانى جالب مى‏باشد...».

تهیّه کننده گزارش، بنا را مربوط به دورة صفویّه دانسته است.

در حال حاضر، این بقعه در میان گورستان روستاى آوه ـ که در سالیان گذشته، گرد آن دیوار کشیده‏اند ـ قرار دارد و تقریباً همسطح گورستان است. ایوانى که در ضلع جنوبى بقعه قرار دارد، در تصویرى که در سال 1354 هـ . ش گرفته‏اند، دیده نمى‏شود؛ گرچه اضافه شدن این ایوان در هجده سال اخیر بعید به نظر مى‏رسد. راه ورودى بقعه از ضلع جنوبى آن است و در ضلع غربى ـ برخلاف اظهارات آقاى عظیم‏زاده ـ هیچ نشانه‏اى از درِ ورودى سابق به چشم نمى‏خورد. در اطراف بقعه، سنگ قبرهاى کوچک با قدمت یک صد تا یک صد و پنجاه سال به فراوانى به چشم مى‏خورد. همچنین، ستون‏ها و بناى کوچکى در تصویر سال 1354 هـ . ش وجود دارد که در حال حاضر نشانى از آن‏ها نیست. سطح داخلى ایوان و به ویژه داخل بقعه، دود اندود و سیاه است و جز قبر داخل بقعه، چیزى دیگرى در آن وجود ندارد. در سالیان اخیر از سوى سازمان میراث فرهنگى مرمّت‏هایى در این بقعه صورت گرفته است.

فیض دو احتمال درباره شخص مدفون در این بقعه داده است که به شرح ذیل است:

«به عقیده نگارنده مدفون در این بقعه سیّد جلیل محمّد بن محمّد بن زید بن على الاحول ابن محمّد السلیق از احفاد امام سجّاد است که در سال 299 هـ . ق. در اهواز بر مقتدر عبّاسى خروج کرد و شهر واسط را تسخیر نمود و خلیفه عبّاسى، امیر حسین بن سهل بن عبداللَّه جرشى را با نیروى متناسبى براى مقاتله در مقابل وى مأمور ساخت و پس از چند جنگ سرانجام گروهى از یاران سیّد کشته و بقیّه متوارى گشته، سیّد خود را از معرکه به کنارى کشیده، متنکراً به جانب قم فرار کرد و به طور ناشناس با کتمان نام و نسب خویش، در آوه سکونت گزید و چون لباس‏هاى سفید و نظیفى پوشیده، از منتهاى جلال و حُسن منظر هم برخوردار بود، مردم او را پیغمبر یا پیغمبرى خواندند و در سال 320 هـ . ق. رحلت یافته، در این نقطه دفین و بر فراز تربتش سایبانى افراشتند و پس از چندى به جاى آن قبه و بارگاهى بنا کردند که ریشه‏ها و پایه‏ها بلکه پوشش آن هم از آثار قرن چهارم به نظر مى‏رسد.

و محتمل است که مدفون در این بقعه، سیّد جلیل احمد ابحر ابن ابى‏محمّد حسن الدلال ابن محمّد بن على بن محمّد بن ابى‏جعفر احمد بن عیسى الرومى از احفاد على بن جعفر عریضى باشد که در دولت رکن الدوله دیلمى به استخراج نفت در اطراف کوه نمک پرداخت و چون مدیر کمپانى نفتى از کمال حشمت و جلالت برخوردار بود».

برخى دیگر از پژوهشگران، گفتار مرحوم فیض را نپذیرفته و این مکان را مدفن یکى از سادات آوى به نام سیّد محمّد رضى الدّین حسین آوى مى‏دانند که نسبش با چهارده واسطه به امام چهارم منتهى مى‏شود و از قرار ذیل است:

سیّد محمّد رضى الدّین بن زید بن داعى بن زید بن أبى‏الحسن على الحورى بن حسین بن حسن التج بن على أبى‏الحسن بن حسن أبى محمّد بن على بن محمّد بن على بن على الحریرى بن حسن الافطس بن على الاصغر بن امام بن على بن الحسین السجّاد .

وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشأن و بسیار بزرگوار بود. جدّس (محمّد بن على حریرى) نخستین شخص از سادات حسینى افطسى است که به آوه مهاجرت نموده و منشأ
آثار و برکاتى بوده است.

نخستین مورّخى که از مهاجرت جدّش به آوه سخن گفته: حسن بن محمّد بن حسن قمّى، زنده به سال 378 هـ . ق است که مى‏نویسد «از فرزندان على بن الحسن الافطس که از آبه به قم آمدند ولد خزرى = حریرى بوده و نام او محمّد بن على بن على الحریرى است» این جمله حکایت از آن دارد که على بن على الحریرى در آبه سکونت داشته و فرزند ارشد او، ابوعلى محمّد خزرى مدّتى به قم مهاجرت نموده و سپس طبق نقل‏هاى دیگر مورّخان به آبه برگشته است.

از انگیزه مهاجرت على بن على الحریرى، جدّ امامزاده محمّد به آبه به درستى معلوم نیست اما هم عصر بودن وى با ابوالسرایا و ابراهیم طباطبا به سال 199 و 200 هجرى معلوم مى‏شود که او یا در این قیام شرکت داشته یا این‏که بر اثر جو ناآرام پس از شکست قیام مذکور به ناحیه جبل مهاجرت نموده است. تاریخ نگار قم از قول یکى از نوادگان سیّد على مى‏نویسد: جدّ امامزاده محمّد با برخى از علویان مدینه جمع شدند تا به جهت کسب معاش به دیگر شهرها مهاجرت نمایند. پس عدّه‏اى از آن‏ها به ناحیه جبل رحل اقامت افکندند که من جمله آن‏ها جدّ امامزاده محمّد است. بنابراین معلوم شد که سیّد ابوعلى محمّد خزرى به همراه پدرش سیّد على به جهت کسب معاش به آبه مسافرت کرده‏اند. سیّد ابوعلى محمّد در آبه صاحب چندین فرزند شد که یکى از آنان سیّد على مکنّى به أبى‏الحسن و ملقّب به زین الدّین است که سیّدى جلیل القدر، شاعرى ادیب، فاضلى ارجمند و بزرگوار بود. او نقابت سادات آبه و خورزن و فراهان را بعهده داشت و در این شهر داراى پنج فرزند به اسامى؛ على، محمّد، طاهر، ابراهیم و سیّد حسن ملقّب به تج، مشهور به تاج الدّین شد که جملگى از بزرگان سادات آبه به شمار مى‏رفتند. سیّد حسن، فرزندى داشت به نام سیّد حسین که از او سیّد ابوالحسن على ملقّب به حورى یا حریرى به وجود آمد که سیّدى جلیل القدر بود. او نواده‏اى دارد به نام سیّد على بن زید که ظاهراً در روستاى تبرته مدفون مى‏باشد و به اختصار على زید خوانده مى‏شود.

برادر سیّد على بن زید، عالم جلیل القدر، سیّد رضى الدّین محمّد است که از فقهاى جلیل القدر حسینى آوى قرن ششم هجرى است که در آوه به دنیا آمده و در همین شهر مقدمات علوم اسلامى را فراگرفت و سپس به مدارس علمیّه قم و رى راه یافت و در فقه و اصول و ادب شیعى تبحرى خاص یافت. وى جدّ بزرگوار امام رضى الدّین محمّد آوى است و بیشتر عمر خویش را در آوه گذرانده و در این منطقه منشأ خیر و برکت براى شیعیان صادق و علاقمند به معارف اسلامى بوده است. وفات این سیّد جلیل القدر در نیمه دوّم قرن ششم هجرى اتّفاق افتاده و در شهر آوه سابق که متأسّفانه امروزه یکى از روستاهاى ساوه است دفن شده است.

بقعة امامزاده پیغمبر به شمارة 1309 و در تاریخ 22/09/1355 به ثبت آثار ملّى و تاریخى رسیده است.

1. امامزاده پیغمبر ـ ساوه