مزارات ایران و جهان اسلام

در شهر بسطام جنب قبر بایزید بسطامى بقعة بسیار معروف و با شکوهى به نام امامزاده محمّد وجود دارد که از احترام فوق العاده‏اى برخوردار است.

بقعة امامزاده محمّد شبیه گنبد دیگرى است که در فاصله 15 مترى سمت شمال آن ساخته شده و تقریباً قرینه یکدیگر مى‏باشند. گنبد سمت شمال آن به نام گنبد غازان خان معروف مى‏باشد و بناى آن را به غازان خان مغول (703 ـ 670 هـ. ق) نسبت مى‏دهند. وى دو گنبد را در بسطام بنا نمود که یکى از آن بر سر قبر همین امامزاده محمّد و دیگرى بر آرامگاه بایزید بسطامى است. او در نظر داشت که جسد بایزید را به داخل گنبد دوّم انتقال دهد و چون بایزید را در خواب ناراضى از این عمل مى‏بیند از تصمیم خود منصرف مى‏ شود.

مرحوم صنیع الدوله در جلد اوّل مرآة البلدان در مورد گنبد غازان خان مى‏ نویسد:

در سمت غربى گنبد، مسجد و معبد سلطان بایزید است که گچ برى ایوان و منبّت کارى درِ مسجد آن کمال امتیاز را دارد و بنابر معروف بانى این بنا سلطان محمود غازان است و جسد خود او نیز در سردابى که در جنب گنبد است گذاشته شده و در حق این جسد چیزها گویند. بنابراین معلوم مى‏گردد که این بنا از آثار قرن هفتم هجرى است که بدون شک قبل از این دوره نیز داراى بقعه و بارگاه بوده است.

از دیر باز، گنبد فعلى به بقعه امامزاده جلیل القدر سیّد محمّد الدیباج بن امام جعفر الصادق (منسوب است. و اقوالى نیز بر این مدعا مترّتب مى‏باشد. براى اثبات این مدّعا ناچار باید به کتب تاریخ و انساب مراجعه کرد تا پس از باز بینى شرح حال شخصیّت مدفون از محل دفن او با خبر شد. تا کسانیکه مدّعى مدفون بودن آن بزرگوار در بسطام، ابیورد، سرخس، آستانه اشرفیه، قزوین و... مى‏باشند به صحّت و عدم صحّت مدّعاى خود پى ببرند.

محمّد بن امام جعفر الصادق (که او را به جهت زیبایى و جمال و گشاده رویى و علو کمال به دیباج ملقّب نموده‏اند، سیّدى صالح، عابد، شجاع و سخاوتمند بود. او از راویان حدیث است که روایات زیادى از پدرش نقل نموده است. محل سکونت وى در روضه خان، میان مکّه و مدینه بوده است. وى مکنّى به أبو جعفر و ملقّب به امیر المؤمنین و مأمون مى‏باشد.

محمّد بن جعفر (به جهت اینکه شخصى نامه‏اى نوشته و در آن به حضرت فاطمه (و خاندان رسول دشنام داده بود، دست به قیام زد. اما طبرى علّت قیام را انحراف مردم از دین و ظلم عبّاسیان و اصرار فرزندان مى‏داند. تعدادى از نویسندگان عقیده او را به رأی زیدیّه یعنى قیام به سیف متذّکر شده‏اند. لذا وى در سال 199 و یا 200 هجرى در زمان مأمون عبّاسى دست به قیام زد. مسعودى نوشته است که محمّد بن جعفر (نخست دعوت محمّد بن ابراهیم طباطبا را رواج مى‏داد و چون او وفات یافت، وى دعوت خویش را آشکار کرد. برخى تواریخ، محل قیام را مکّه و تعدادى مدینه ذکر کرده‏اند. محمّد به همراه یاران علوى و زیدى خویش توانستند مکّه را تصرّف کنند، حاکم مکّه داودبن عیسى هاشمى بود که او را از شهر بیرون راندند. به گفته مورّخان زمام امور در دست پسر محمّد و على و حسین بن حسن افطس یکى از عمو زادگانش بود. که هیچ روش پسندیده‏اى نداشتند. به کعبه بى حرمتى کرده و بر مردم ستم روا داشتند و اگر چه محمّد بر مسند خلافت بود اما اختیارى نداشت.

مأمون، عیسى بن یزید جلودى را مأمور سرکوب قیام کرد. در گیر و دار جنگ محمّد زخمى شد. یاران او را از معرکه خارج ساختند و به کوه «بشیر» رفتند. اما پس از سه روز محاصره به علّت پایان یافتن آذوقه، محمّد خود را تسلیم کرد و با مأمون بیعت نمود و بر منبر رفت و خطبه خواند و او را دعا کرد، و خود را از خلافت خلع نمود. جلودى، محمّد بن جعفر (را به همراه طالبیان به زنجیر بست و به خراسان فرستاد، مأمون او را بخشید و گرامى داشت تا اینکه سرانجام در سال 203 هـ. ق در سن پنجاه و هفت سالگى وفات یافت. مأمون بر جنازه وى نماز گزارد و خود، او را در قبر نهادو قرضش را پرداخت کرد. قدیمى‏ترین مدرکى که از محل وفات محمّد الدیباج، سخن به میان آورده است، ابو نصر بخارى متوّفاى بعد از سال 341 هـ. ق است که مى‏نویسد:

«ابوالحسین محمّد بن جعفر بن محمّد (الدیباج سمّی بذلک لحسنه وجهه، توّفى بجرجان سنة ثلاث و مائتین و بویع له بالخلافة بمکة و تلقّب بأمیر المؤمنین...» ابوالحسین محمّد بن جعفر صادق بن محمّد الباقرŒ، به جهت زیبایى رخسارش، دیباج نامیده شده، او در گرگان به سال 203 هـ. ق وفات یافت، در مکّه با او به خلافت بیعت کردند و او را امیر المؤمنین لقب دادند.

همچنین همین نویسنده در هنگامى که از قتل محمّد بن زید داعى در جرجان سخن مى‏گوید مى‏نویسد: «دفن بدنه بجرجان عند قبر الدیباج محمّد بن الصادق (». بنابراین هیچ جاى شک نیست که محمّد دیباج در جرجان مدفون شده و هم اکنون آرامگاه او و محمّد بن زید داعى، برادر مؤسّس اوّلین دولت علوى در ایران، در بالاى تپّه‏اى در شهرستان آزاد شهر قرار گرفته و یکى از مزارات مشهور استان گلستان مى‏باشد. بنابراین، بقاعى که به آن جناب در شهرهاى مختلف منسوب است اصلى نداشته و شخصیّت‏هاى دیگرى در آن بقاع مدفون مى‏باشند که به همه آنان در این مجموعه اشاره می‌شود.

از آنجاییکه این بقعه تنها در گذشته به بقعة سیّد محمّد بن جعفر (فرزند امام جعفر صادق (شهرت داشت، و اشاره به این مطلب که محمّد دیباج در گرگان به شهادت و مدفون شده از اینرو به این نتیجه مى‏رسیم که محمّد الدیباج بن جعفر الصادق (نمى‏تواند در بقعه بسطام مدفون باشد، بلکه شخص مدفون در این بقعه برادر اومحمّد الأصغر بن جعفر الصادق (است زیرا همچنان که اشاره شد، جمع کثیرى از برادران و برادر زادگان و بنى اعمام او در این قیام حضور داشتند که پس از دستگیرى محمّد دیباج، جمعى از آنان به مرو ارسال شدند، از اینرو بعید به نظر نمى‏رسد که قبر کنونى از آن محمّد الأصغر بن امام جعفر الصادق (باشد، چنان که بقعة امامزاده یحیى در سمنان نیز از آنِ برادر زاده او یحیى بن محمّد الدیباج بن جعفر الصادق (مى‏باشد.

علماى انساب در ضمن شمارش اولاد امام جعفر صادق (از دو محمّد یاد مى‏کنند، یکى به نام محمّد الاصغر و دیگرى به عنوان محمّد الاکبر الدیباج که قول ما را تأیید مى‏نماید، بنابراین قبر محمّد الأصغر در بسطام، و محمّد الاکبر الدیباج در جرجان (گرگان) مى‏باشند.

شیخ عبّاس قمّى (در کتاب منتهى الامال، امامزاده محمّد، مدفون در بسطام را محمّد بن عبداللَّه افطح بن امام جعفر الصادق (ذکر نموده و نوشته است: سیّد ضامن بن شدقم حسنى در تحفة الازهار گفته که عبداللَّه پسر امام جعفر صادق (وفات کرد در بلده بسطام و قبرش در آن‌جا معروف است و در مقابل قبر على بن عیسى بن آدم بسطامى قرار دارد ولى آنچه براى من نقل شده آن است: قبری که در بسطام مقابل قبر یزید بسطامى قرار دارد قبر محمّد پسر عبداللَّه مذکور است نه قبر پدرش.