- پنجشنبه ۲۷ شهریور ۹۳
یکى از مزارات مشهور استان سمنان، بارگاه مجلّل و زیباى امامزاده یحیى است که در محلّه اسفنجان و در گوشه جنوب غربى تکیه معروف «پهنه» واقع شده که در سالهاى اخیر به صورت باشکوهى تعمیر و کاشیکارى گردیده است.
این بقعه متبرکه شامل گنبد عظیم و ایوان کاشیکارى، حرم و صحن است. در مجموعه امامزاده کتیبه یا سنگ نوشتهاى که دال بر بناى اوّلیه آرامگاه باشد وجود ندارد، و قدیمىترین تاریخ موجود در ایوان مربوط به تعمیر و کاشیکارى آن است که سال 1338 را نشان مىدهد ولى طبق نوشته ایران پل فیروز، از احداث گنبد، قریب ششصد سال مىگذرد. پیازى شکل بودن آن که معرّف معمارى قرن هشتم و دوران مغول است نیز تأییدى بر این مطلب است.
ظاهراً این بقعه نیز مثل دیگر بقاع هم نام با یحیى، به یحیى بن زید (شهرت داشته و مردم تنها از او به امامزاده یحیى نام مىبردهاند اما این که او به کدام یک از امامان معصوم (منتسب بوده است نزدشان معلوم نبود تا این که مرحوم آیةاللَّه علّامه حایرى پس از تحقیقات کلّى دربارة سلسله نسب حضرت یحیى، نتیجه را در 60 بیت شعر عربى در لوحهاى ثبت و در حرم نصب کردهاند. ایشان در این شجرهنامه، آن حضرت را فرزند بلافصل امام موسى کاظم (و برادر بزرگوار امام رضا (معرّفى مىنمایند. بر این اصل چنین شهرت پیدا کرده که یحیى بن موسى (هنگام مسافرت حضرت رضا (از مدینه به مرو جزو ملتزمین رکاب ایشان بوده، و وقتى که به سمنان مىرسند، حضرت رضا (وى را جهت ارشاد خلق در سمنان مأمور مىنمایند. پس از شهادت امام (به تحریک مأمون خلیفه عبّاسى، حضرت یحیى بن موسى (نیز در سمنان به شهادت مىرسد و در محل کنونى دفن مىگردد.
همچنین بر پیشانى ایوان، کتیبهاى به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه لاجوردى وجود دارد که بر طبق نوشته آن، مدفون این بنا، به شهادت «ابن شهر آشوب» در مناقب و صاحب عمدة الطالب، حضرت امامزاده یحیى فرزند امام موسى کاظم (برادر امام رضا (خوانده شده است.
مرحوم تفرشى در کتاب بدایع الأنساب دربارة این بقعه مىنویسد: «یحیى بقعه دارد در سمنان، همینطور ابراهیم و اسماعیل و قاسم و عبداللَّه و اشرف که نتوانستم سلسله ایشان را پیدا کنم».
که این جمله از عدم اشتهار بقعه امامزاده یحیى، در زمان مؤلّف به یحیى بن موسى بن جعفر (حکایت دارد، زیرا خودِ او دربارة بقعه امامزاده یحیاى سبزوار مىنویسد:
«یحیى بن امام موسى (در میان بازار سبزوار بقعه دارد اما در کتب ذکر نشده».
بنابر این مىتوان نتیجه گرفت که در نسب امامزاده یحیاى سمنان اختلاف بوده و در آغاز گمان مىکردند که وى فرزند زید الشهید (است که پس از آگاهى از دفن آن حضرت در جوزجان، این بقعه را به یحیى بن موسى بن جعفر (انتساب دادهاند. اما پس از مراجعه به کتب انساب و تاریخ، مبنى بر ادّعاى مدفون بودن یحیى بن موسى (در این بقعه از سوى علّامه حایرى (به چنین مطلبى بر نخوردیم و فقط در کتب انساب و غیره، یحیى را جزو فرزندان امام موسى کاظم (معرّفى مىنمایند و از محل دفن او سخنى به میان نیاوردهاند. معلوم نیست مرحوم آیةاللَّه حایرى؛ براساس چه مدرک و مأخذى این بقعه را به فرزند بلافصل امام موسى کاظم (انتساب داده است، کما این که آن عالم ربّانى همچنین ادّعایى مبنى بر مدفون بودن على بن جعفر الصادق (در سمنان دارند که على التحقیق صحیح نبوده چرا که آن بزرگوار در عریض وفات یافته است و ما این مطلب را در کتاب انوار پراکنده در بررسى تاریخ و زندگانى امامزادگان قم به تفصیل بیان داشتهایم. به هر حال، ابن عنبه دربارة یحیى بن موسى (مىنویسد: «لم یعقبّوا بغیر خلاف: هم عبدالرحمن، و عقیل، والقاسم، و یحیى»
از فرزندان امام موسى کاظم (که بدون اختلاف علماء، نسلى نداشتهاند عبارت‌اند از: عبدالرحمن و عقیل و قاسم و یحیى.
اما مرحوم محمّد کاظم یمانى نسّابه، از اعلام قرن نهم هجرى مىنویسد:
«وأما یحیىبن الکاظم (، فأولد بنین وبنات إنقرضوا، ویقال: لهم عقب».
یحیى پسر امام کاظم (، داراى پسران و دخترانى بوده که منقرض شدهاند، و برخى گفتهاند که آنان داراى نسلاند.
با وجود آن که مرحوم یمانى خرق اجماع کرده، و همه علماى انساب متقدّم قائل به عدم فرزند براى یحیى بن موسى (مىباشند، بقعهاى در روستاى ازناب در 12 کیلومترى جنوب شرقى شهر ابهر قرار دارد که به استناد زیارتنامه و شجرهنامه کاشىکارى شدة سر در بنا، صاحب آن، یحیى بن یحیى بن موسى الکاظم (معرّفى شده است.
با این حال، هیچ یک از علماى انساب و مورّخان بزرگ،
وفات یحیى بن موسى (را در سمنان تأیید ننمودهاند و این انتساب صحیح نمىباشد.
شخصیّت مدفون در بقعه سمنان: همچنان که اشاره شد، هیچ منبع و مدرکى که دال بر مدفون بودن یحیى بن موسى (در سمنان باشد وجود ندارد و قرینهاى نیز در دست نیست که این ادّعا را تأیید کند، و همراهى یحیى با امام رضا(نیز در هیچ یک از کتب تاریخ ذکر نشده است. از اینرو دربارة نسب این امامزاده نمىتوان به طور قاطع نظر داد زیرا سه بقعه دیگر نیز به نام یحیى در سمنان و اطراف آن وجود دارد که عبارت‌اند از؛
1. امامزاده یحیى، روستاى شهمیرزاد.
2. امامزاده یحیى، روستاى آب من چشم.
3. امامزاده یحیى، گرمسار، بخش مرکزى، روستاى محلّه باغ.
بنابراین آنچه در کتب انساب به آن اشاره شده، و محتمل است که در این بقاع مدفون باشند بیان خواهد شد.
مؤلّف سراج الأنساب در ضمن معرّفى نسب قاضى ضیاء سمنانى، یکى از اجداد وى را یحیى ذکر مىکند و نسب آن سیّد را چنین مىنویسد: «سیّد الفاضل المرحوم القاضى بسمنان شمسالدین محمّد المتخلّص نصابى بن زین العابدین بن باقر بن یحیى بن السیّد الفاضل باقر بن زین العابدین بن محمّد بن تاجالدین بن حسین بن علی بن مرتضى بن سراهنگ بن علی بن إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل بن حسن بن محمّد بن مرتضى بن سراهنگ بن علی بن إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل بن حسن بن محمّد الأبهرى بن أحمد بن عبداللَّه بن علی بن حسن بن زید بن امام حسن »
مرحوم علّامه نسّابه ضامن بن شدقم در کتاب تحفة الأزهار مىنویسد: «در ماه ذىقعدة سال 1068 هـ. ق قصد زیارت امام رضا (را نمودم که گذرم به سمنان افتاد، و نزد قاضى آن‌جا سیّد جلیل نبیل شریف سیّدعلى بن عبدالواسع رسیدم که وى نسب شریف خود را برایم گفت».
که طبق این قول نسب فوق و سکونت این خاندان در سمنان تأیید مىشود. منتهى باید یادآور شد که به جزم قوى شمسالدین محمّد، قاضى سمنان در روستاى تویه دروار از بخش ثبتى شهر دامغان مدفون است که متأسّفانه به فرزند موسى بن جعفر (شهرت دارد.
به هر حال، برخى احتمال دادهاند که بقعة مورد بحث مدفن همین یحیى بن باقر باشد که این نظریّه از اساس باطل است زیرا وى در اواخر قرن نهم هجرى در سمنان وفات یافته و بقعه کنونى در قرن ششم پا بر جا بوده است، لذا نگارنده معتقد است که یحیى بن محمّد باقر در خیابان ساری شهر شهمیرزاد مدفون شده است.
یحیى بن محمّد باقر بن زینالعابدین، طبق گفته علّامه ضامن بن شدقم، داراى یک فرزند به نام محمّد باقر بوده که وى صاحب دو فرزند معقّب به اسامى علاءالدین، و زین العابدین بود و به ظن قوى این بزرگواران در سمنان وفات یافتهاند و بقاع موجود متعلّق به همین سادات بزرگوار مىباشد.
اما احتمال دیگرى که نسبت به شخص مدفون در بقعه مورد بحث در سمنان داده شده و قراین نیز آن را تأیید مىکند، مدفون بودن امامزاده یحیى بن محمّد بن امام جعفر الصادق (است.
زیرا اگر بپذیریم بقعه بسطام که منسوب به محمّد الدیباج بن امام جعفرالصادق (است و برخى از علماى انساب و مورّخان نیز چنین احتمال دادهاند، ثابت مىشود که بقعة یحیى سمنان از آن فرزند آن حضرت مىباشد، زیرا علماى أنساب و مورّخان ذکر نمودهاند هنگامىکه محمّد دیباج در حال وفات بود «لمامات أبوه أوصى إلى إبنه یحیى» به فرزند خود یحیى وصیّت نمود، پر واضح است که این وصیّت باید در بسطام محل وفات او صورت مىگرفت.
اما اگر قول دیگر مورّخان مبنى بر مدفون بودن آن حضرت را در جرجان بدانیم کما این که عقیدة نگارنده در کتاب قیام محمّد الدیباج بن امام جعفر الصادق (است و مدارک زیادى هم این ادّعا را تأیید مىکند، باز هم دلایلى در دست است که یحیى بن محمّد الدیباج در این منطقه سکنى گزیده و برخى از برادرزادگان و بنىاعمام او نیز در سمنان بودهاند. به هر حال تا سندى دیگرى معارض احتمال اقرب به صواب ما نباشد، نگارنده جزماً معتقد به مدفون بودن یحیى بن محمّد بن جعفر الصادق (در بقعه مذکور است.
توصیف بقعه امامزاده یحیى: مجموعه این زیارتگاه عبارت از صحنى وسیع و ایوانى رفیع و شکوهمند، گنبدى بزرگ و حرمى زیباست. ایوان بنا به ارتفاع 5/12 متر، سراسر، داراى تزیینات کاشیکارى است. همچنان که اشاره شد بر پیشانى ایوان کتیبهاى به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى دیده مىشود که طبق نوشته آن به شهادت ابن شهر آشوب در مناقب و صاحب عمدة الطالب و کشف الغمّه و کتب دیگر این حضرت فرزند صلبى امام هفتم شیعیان معرّفى شده است.
کاشیکارى ایوان در سال 1348 شمسى با کمک مردمان خیّر و سعى و کوشش آقایان محمّد حسین هراتى ـ مهدى مهدوى ـ استاد حسن معمار طلوعى ـ محمّدعلى فرهى، حسین على حسینپور و اعضاى هیئت امناء صورت گرفته است.
در طرفین ایوان، دو غرفه ساخته شده که یکى دفتر هیئت امناى آستانه و غرفه دیگر موزه امامزاده را تشکیل مىدهد. حرم مطهّر، مربّع شکل به ابعاد 7 متر است که در وسط ضریح آن قرار دارد. قبلاً ضریح چوبین زیبا و طرّاحى شدهاى به طول 25/3 متر و عرض 75/2 متر بر پایهاى از سنگ مرمر به ارتفاع 20 سانتىمتر بر روى قبر گچى قرار داشت. تزیینات حرم منحصر به ازاره کاشیکارى آن مىباشد که از کاشى خشتهاى سفید که داراى گلهاى لاجوردى است تشکیل شده است.
سطح داخلى گنبد نیز داراى گچبرىهاى زیبائى است. در دو ضلع شمالى و جنوبى حرم دو طاقنماى بزرگ و در ضلع غربى و رو به قبله دو محراب ساده تو در تو ساخته شده که قبلاً محل روشن کردن شمع بود. کف حرم از سنگ مرمرهایى بارگههاى سرخ مفروش گردیده است. از نفایس حرم، درِ کندهکارى شده بسیار زیبایى است که از چوب ساخته شده است. گنبد عظیم بقعه که بر بالاى حرم بر روى چهار فیل پوش استوار است، پیازى شکل با ساقهاى کوتاه مىباشد. نماى خارجى گنبد را با کاشىهاى فیروزهاى پوشانده و بر گوشه کاشى میخ سر پهن براى نگهدارى آن نصب شده که بر زیبایى گنبد مىافزاید. نقوش هندسى بالاى گنبد را کاشىهاى سفید و سیاه تشکیل مىدهد. بر نوک گنبد یک قپه کوچک کاشیکارى و دو گوى مهتابى خود نمایى مىکرد. ارتفاع گنبد از سطح بام 10 متر و محیط خارجى آن 27 متر مىباشد. برگردنى کوتاه گنبد سوره مبارکه تبارک «الملک» به خط سفید بر زمینه لاجوردى نوشته شده است. سالن بزرگ «حسینیّه» امامزاده در طرف چپ حرم واقع شده که براى برگزارى جشنها و سوگواری‌هاى مذهبى اختصاص یافته است.
صحن وسیع آستانه با درختهاى سر سبز کاج و آبنماى جلوى ایوان زیبایى خاصّى به این بناى پر ابّهت داده است. در گوشه شمالى صحن، آشپزخانهاى وجود دارد که از الحاقات سالهاى اخیر است و داراى در ورودى و سه پنجره با پشت بغلهاى کاشیکارى مىباشد، بر بالاى پنجره سمت چپ در متن کاشىهاى لاجوردى این اشعار مرقوم گردیده:
به سمنان هر که با اخلاص یحیى را زیارت کرد
شـفاعت خواه او باشد به حق شاه خراسانش
زخــوان نعمت دار الشــفاى حضــرت یحیى
تبرّک جو که چشم لطف دارد سوى مهمانش
بر بالاى پنجره وسطى چنین نگاشته شده: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم، آشپزخانه مهمانسراى حضرت امامزاده یحیى (تأسیس اردیبهشت 1348 ساخت ایلیاى اصفهان».
در قسمت فوقانى پنجره دست راست بقیّه اشعار فوق نوشته شده است:
به سمنان چتر دولت حضرت یحیى بن موسى زد
که از هر حادثه باشد باذن اللَّه نگهبانش
به یمن نـام یحیى ملک ایـران باد پاینده
بـه یمن نام یحیى زنده باد شاه شاهانش
درگذشته، این امامزاده داراى یک هشتى با طاق گنبد کمخیز و تزیینات معقلى و سر در جالب با چند اتاق در طرفین بود. چنار قطور و سر بفلک کشیدهاى در سمت راست ایوان قرار داشت که متأسّفانه این درخت کهنسال از ریشه قطع و بناهاى مذکور نیز ویران شد و بجاى آن دور صحن را نرده آهنین کشیدهاند.
این بناى با شکوه به شماره 5680 در تاریخ 25/12/1380 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
در این بقعه قبر شریف چند تن از علماء سمنان من جمله حضرت آیةاللَّه شیخ محمّدرضا فیض سرخهاى سمنانى، و حجّةالاسلام حاج غلامحسین هراتى، و آیةاللَّه حاج شیخ مهدى شریفى و تنى چند از علماء دیگر آرمیدهاند که شرح حال آنان در کتاب قیام محمّد بن جعفر الصادق (نگاشته شده است.
- ۱۹۴۸
- ادامه مطلب
