مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه این امامزاده در غرب حسن آباد فشاپویه و در میان روستاى اشتهازان واقع شده است. به باور محلّى و بر اساس سنگ قبر موجود در بقعه، نام امامزاده هاجر، و دختر امام موسى بن جعفر (علیه السلام) معرفى شده است.

طرح بقعه از یک گنبدخانه و یک ایوان ورودى در شمال شرقى گنبدخانه تشکیل شده است. این بنا در میان صحنى بزرگ قرار گرفته است. مساحت بناى بقعه 130 متر مربّع و مساحت عرصه آن 18800 متر مربّع است. کاهگل، گچ، رنگ، سنگ مرمر، آجر، فولاد و شیشه از جمله مصالح استفاده شده در این بنا هستند.

ورودى در جنوب غربى بناست، در و چهار چوب ندارد و عرض آن چهار متر است.

ابعاد صحن، 125×100 متر، و ارتفاع دیوار صحن سه تا چهار متر و از کاهگل است. کف صحن خاکى است. قسمتى از دیوارهاى ضلع جنوب غربى صحن داراى روزنه‌هایی با طاق ضربی‌اند که عرض آن‌ها 50/1 متر و ارتفاع آن دو متر است. این روزنه‌ها در عمق بیست سانتى مترى از دیوار قرار دارند. بقعه در مرکز صحن قرار گرفته است.

در شمال غربى صحن حجره مخروبه اى دیده می‌شود. سرویس‌های بهداشتى نیز در همین ضلع قرار دارد.

ایوان که در شمال شرقى بقعه واقع شده داراى ابعاد 6×4 متر است و ارتفاع نماى ایوان تا کف آن حدود 90/4 متر است. این ایوان، نمایى کاهگلى دارد. داخل فضاى ایوان گچ کارى است. پوشش سقف آن به صورت گهواره اى و سه بخشى است. کف نیز با سنگ مرمر سفید پوشیده شده است. قرنیز بیست سانتى مترى در فضاى داخلى ایوان قرار دارد. در جداره‌های شرقى و غربى ایوان، طاقچه‌هایی دیده می‌شود; به طورى که در هر کدام دو طاقچه ساخته شده است. ابعاد طاقچه‌ها یک متر و بیست سانتى متر در یک متر است. در ورودى گنبدخانه فلزى سبز رنگ است. نماهاى مختلف بقعه داراى پوشش کاهگلى اند.

ورودى بقعه در جنوب غربى ایوان قرار دارد. در ورودى، فلزى به ابعاد 80/1×1 و ارتفاع دو متر است. بعد از ورودى دو پلّه قرار دارد. طول هر یک از آن‌ها یک متر است. محراب، رو به روى ورودى بقعه، به ابعاد 25/1 و ارتفاع 20/1 متر است. داخل بقعه ازاره اى آجرى به ارتفاع یک متر دیده می‌شود که روى آن رنگ سبز زده شده است. بقیه این فضا گچ کارى است و گوشه‌ها نیز اسکنج سازى شده است. کف بقعه با سنگ مرمر سفید پوشیده شده و به اندازه یک پلّه پایین تر از ایوان است. در جداره سمت قبله روزنه اى در ارتفاع بالا دیده می‌شود که داراى پنجره اى فلزى با شیشه‌های شفاف و ساده است.

داخل بقعه برق کشى شده و در میانه بقعه یک لوستر شش لامپى نصب کرده‌اند. دالان بین بقعه و ایوان داراى همان ازاره آجرى و گچ کارى است. در شمال غربى بقعه راه پلّه اى براى رفتن به پشت بام وجود دارد که داراى ده پلّه کاهگلى است و هر پلّه حدود چهل سانتى متر ارتفاع دارد و طاق آن به صورت گهواره اى است که در قسمت بالاى پلّه شکسته و ارتفاع آن به طرف گنبدخانه کمتر شده است. در شمال غربى و جنوب شرقى بقعه طاقچه اى به ابعاد یک متر در بیست سانتى متر، در ارتفاع 20/1 مترى از کف قرار دارد. در جنوب شرقى و شمال غربى بقعه دو پنجره کوچک به ابعاد 50×50 سانتى متر قرار دارد. در جنوب غربى پنجره اى فلزى به ابعاد 50/1×50/1 سانتى متر در یک متر و پنجاه سانتى متر هست که فاقد شیشه است. مرقد از کاهگل و روکش آن گچ و خاک است و روى آن دو قطعه سنگ قرار گرفته‌اند. سنگ زیرین مرمر مشکى به ابعاد 2×1 و ارتفاع پنج سانتى متر است و سنگ دوّم به ابعاد 40/3×90/1 و ارتفاع پنج سانتى متر است.

روى این سنگ قبر نوشته شده است:

«بسم الله الرحمن الرحیم السلام علیک یا بنت موسى بن جعفر حضرت هاجر سلام الله علیها»

بر مرقد پارچه اى سبز رنگ کشیده شده است و یک آینه و چند گل مصنوعى روى آن است.

اندود بیرونى گنبد، کاهگل واندود داخل آن، گچ و پوسته و نماى ظاهرى گنبد تا حدودى به صورت مارپیچ است. ارتفاع نوک گنبد تا کف گنبدخانه 20/8 متر و قطر داخلى گنبد حدود 10/5 متر است. در دو قسمت گنبد دو پلّه براى بالا رفتن به نوک گنبد درست شده است. در نوک گنبد دو پرچم و یک لامپ نصب شده است.

بناى بقعه به صورت آرامگاهى منفرد است که از یک گنبدخانه و ایوان ورودى تشکیل شده است. بنا قدیمى است، اما اندود کاری‌ها و نماسازی‌ها جدید به نظر می‌رسند; زیرا گچ کارى داخل و کاهگل هاى نماى بیرونى سالم و تازه است. بنا سالم است و آسیب دیدگى خاصى در آن دیده نمی‌شود. در شمال غربى صحن، حجره نیمه مخروبه اى به ابعاد 5×50/3 و ارتفاع 80/1 متر قرار دارد.

حجره از کاهگل است، سقف آن ریزش کرده و تنها قسمتى از دیوار آن باقى مانده است. این حجره به موازات بقعه و در هفت مترى دیوار شمال غربى صحن قرار گرفته است. ورودى حجره که در جنوب شرقى آن واقع شده به ابعاد 70/1×50/1 متر است. در داخل حجره بر اثر ریزش سقف، تلى از خاک جمع شده است. حجره داراى هشت طاقچه در یک مترى کف حجره است و ابعاد طاقچه‌ها هشتاد سانتى متر در بیست سانتى متر است. ^([1])

شهرت محلّى و نسب شریف

درباره نسب شریف این امامزاده دو دیدگاه مطرح شده است. ابتدا برخى به استناد کتاب غیر معتبر کنز الانساب نوشته‌اند که وى از دختران امام موسى کاظم (علیه السلام) و یکى از شش نوه سراو بن موسى الکاظم (علیه السلام) است که از بغداد به رى مهاجرت نموده‌اند. ^([2])

دیدگاه دوّم که با کتب معتبر انساب هم خوانى دارد او را از نوادگان حضرت امام سجّاد (علیه السلام) معرّفى می‌کند و نسب شریف او را چنین بیان می‌دارد.

سیّده هاجر خاتون بنت حسین بن محمّد مسیح بن حسن بن محمّد مسیح بن بهاءالدّین احمد بن محمّد بن مطهّر بن عزالدّین على بن شرف الدّین محمّد بن ابى الحسن مطهّر ذى الفخرین بن على الزکى بن ابى جعفر محمّد بن ابى القاسم على بن ابى جعفر بن ابى القاسم حمزة الاکبر بن احمد الدخ بن محمّد الاکبر بن اسماعیل المنقذى بن محمّد الارقط بن عبدالله الباهر بن امام على بن الحسین السجّاد (علیه السلام).

وى خاتونى متدیّنه و با کرامت بود. اکثر اجداد او از بزرگان سادات و از مشاهیر علویان رى، قم و بغداد به شمار می‌آمدند. نخستین شخص از این خاندان که به ایران مهاجرت نمود، سیّد احمد دخ است که در اواسط قرن سوّم هجرى به قم مهاجرت کرد و فرزندش سیّد ابوالقاسم حمزه نقابت و سرپرستى سادات قم و رى را عهده دار شد. وى نواده با فضل و دانشمندى به نام ابو جعفر محمّد داشت که به سلطان محمّد شریف در قم شهرت داشته و نقابت سادات قم، آبه و رى را داشت. فرزند او که به زهد و تقوا آراسته بود، به على الزکى معروف و مشهور بود، او با سکینه دختر حسین نواده امام موسى کاظم (علیه السلام) ازدواج نمود و ثمره آن یک فرزند بنام سیّد ابوالحسن مطهّر، نقیب النقباء قم، رى، قزوین و بغداد بود. او در زهد، تقوى از سرآمدان عصر خویش بود و یک فرزند بنام شرف الدّین محمّد داشت که از بزرگان سادات رى به شمار می‌آمد. بى بى هاجر از چنین خانواده مشهورى نشو و نما یافت و به رشد و بالندگى رسید. جدّش به جهت کرامات باهره به محمّد مسیح خوانده می‌شد. زهد و کرامت در این خانواده موروثى بود و اکثر آنان در علم و تقوا سرآمد بودند. متأسّفانه در منابع موجود از تاریخ تولّد و وفات سیّده هاجر خاتون اطّلاعى در دست نیست اما با وجود واسطه‌ها در نسب شریف او می‌توان حدس زد که وى در نیمه نخست قرن هشتم هجرى وفات یافته باشد. ^([3])

در چند مترى مقابل بقعه بى بى هاجر خاتون، بناى ساده دیگرى قرار دارد که به امامزاده ملک مشهور است. به اعتقاد ما وى سیّد ملک شاه، نواده امام سجّاد (علیه السلام) است که نسب شریفش با 15 واسطه به آن حضرت منتهى می‌شود که از قرار ذیل است: سیّد ملک بن محمّد بن علاء الملک المرتضى بن فخرالدّین حسن بن محمّد جلال الدّین بن حسن بن ابى زید بن ابى زید على الهادى بن على کیاکى بن عبدالله على بن ابراهیم بن اسماعیل المنقذى بن جعفر الصحصح بن عبدالله العقیقى بن حسین الاصغر بن امام على بن الحسین السجّاد (علیه السلام).

وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشأن و بسیار بزرگوار بود. اکثر اجداد او از بزرگان سادات رى و ورامین به شمار می‌آمدند و به زهد و تقوى آراسته بودند. ابراهیم بن اسماعیل بن جعفر حسینى نخستین شخص از این خاندان است که به ورامین مهاجرت نموده و منشأ آثار و برکاتى شده است. او فرزندى بنام سیّد على داشته که در روستاى خاوه ورامین مدفون و داراى گنبد و بارگاه است.

سیّد على بن ابراهیم، فرزندى بنام عبدالله داشته که از او سید على کیاکى بدنیا آمده که جدّ ملکوک و امراء رى بوده است. شاخص‌ترین فرزند او سیّد ابو زید على الهادى است که مدّتى امارت شهررى و ورامین را به عهده داشته است. در قرن ششم هجرى این امارت به نوادگان او سیّد علاء الملک و سیّد فخرالدین و سیّد جلال الدّین رسیده و مورّخان از آنان به نیکى یاد می‌کنند. سیّد ملک که به ملک شاه مشهور است از این خاندان بوده و داراى موقعیّت ممتازى در شهررى و ورامین بوده است. اگرچه برخى وفات او را در دهه اول قرن هشتم هجرى دانسته‌اند و معتقدند که او همسر سیّده بى بى هاجر خاتون بوده که در نزدیک آرامگاه وى مدفون است، اما دلیلى بر این مدّعا به دست نیامده است. ^([4])