مزارات ایران و جهان اسلام

این گنبد در بالاى تپّه‏اى در میان پارک بزرگ شهر گنبد کاووس واقع است. بناى برج پرده دارى با گنبد مخروطى است که با احتساب ارتفاع تپّه، حدود هفتاد متر از سطح زمین‏هاى اطراف مرتفع‏تر است. این بنا از زیباترین و باشکوه‏ترین بناهاى اوایل دورة اسلامى است که على رغم استفادة بسیار کم از عناصر تزیینى، داراى ساختارى متناسب، موزون، مستحکم و زیباست که نوعى احساس شکوه و زیبایى را به بیننده القا مى‏کند. ساختمان گنبد در اصل متشکل از سه قسمت شالوده، ساقه و نبد مخروطى است که روى هم رفته 55 متر ارتفاع دارند.

ساقة این گنبد بر روى پایه‏اى مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به دو متر آن بیرون از سطح زمین است و بر اساس مطالعات به عمل آمده، حجم وسیعى از آن در دل تپّه فرو رفته است. خود ساقه با نماى دایره‏اى پرده‏دار، بر روى این شالوده قرار گرفته است و 37 متر ارتفاع دارد. در بدنة ساقة بنا، 10 پردة مثلثى شکل، با فواصل معین و با تناسب و زیبایى کامل قرار گرفته است؛ به طورى که علاوه بر ایجاد زیبایى، از حجم ساده و بى‏قوارة ساقه کاسته و نیز موجب استحکام بنا شده است. تنها تزیین این ساقه، بخش کوچکى در بالاى در ورودى و دو رشته کتیبة کوفى آجرى است که یکى در ارتفاع هشت مترى از سطح زمین و دیگرى زیر پاکار گنبد تعبیه شده است. عرض این کتیبه‏ها، 80 سانتى‏متر و هر دو مشتمل بر یک عبارت تاریخى بدین قرار است: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم. هذا القصر العالى لأمیر شمس المعالى الأمیر بن الأمیر قابوس بن وشمگیر امر ببناء فى حیاته سنه سبع تسعین وثلثمائه قمریه و سنه خمسین و سبعین وثلثمائة شمسیه» (397 هـ . ق و 375 هـ . ش).

این کتیبه، عارى از هرگونه پیرایه و تزییناتى است و هم چون خود گنبد، تنها به استحکام و ماندگارى آن توجّه شده است. خطوط و حروف کتیبه، با آجر سادة قرمز رنگ که روى آن ساییده شده، بدون هیچ گونه روکشى در درون قاب‏هاى آجرى که با آجر نیم گرد ساخته‏اند، جاى گرفته است. خطوط کوفى سادة این کتیبه، داراى برستگى بوده، در عین حال، نوعى ظرافت تراش و زیبایى متناسب دارد که از هر جهت با هیأت ساختمان آرامگاه تناسب دارد. گذشته از سادگى کتیبه، در هنگام نصب خطوط و قاب‌سازى آن، این نکته مراعات شده که از هر جهت ماندگارى آن بر روى بدنه تضمین شود. براى این منظور، هر کدام از حروف آجرى و آجرهاى قاب کتیبه، داراى ریشه‏هاى بلندى است که درون دیوارة گنبد فرو رفته است. به همین خاطر و به علّت پختگى آجر قرمز و استحکام آن، هنوز پس از هزار سال، کتیبه تقریباً سالم بر جاى مانده است. تکرار یک متن در دو جاى بنا نیز به ماندگارى محتواى کتیبه کمک بزرگى کرده است.

بدنة بنا، سراسر از آجر پختة قرمز رنگ ساخته شده است. آجرهاى سخت این بنا که در نهایت پختگى و استحکام هستند، به علّت تابش آفتاب در طول قرن‏ها به رنگ زردِ طلایى زیبایى در آمده که خود بر زیبایى بنا افزوده است. شکل آجرهایى که در بنا به کار رفته، فارغ از آجرهایی که در بدنة گنبد مخروطی استفاده شده، معمولى و یکسان است. آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبیده و سخت، توپر و یکپارچه‏اند و این از خصوصیاتى است که موجب ماندگارى آجر در برابر نفوذ آفتاب و یخبندان مى‏شود. در هر قسمت بنا که معمار لازم دانسته، مثلاً در گنبد مخروطی بنا، از آجرهاى پیش بر (آجرهاى با اشکال دلخواه) استفاده کرده است. ملاط این بنا به نظر مى‏رسد ساروج باشد که ترکیبى از آهک، ماسه و خاکسترى است که از تون حمام به دست مى‏آورند.

گنبد مخروطى بنا به ارتفاع 18 متر بر روى ساقه، بنا شده است. این گنبد بر خلاف اکثر برج‏ها و گنبدهاى آرامگاهى، یک پوش است و بدون هیچ واسطه‏اى بر روى بدنة برج قرار گرفته و داراى شیب تند و سطح صاف و صیقلى است که این موارد باعث ماندگارى گنبد مى‏شود. از دلایل احتمالى که موجب شده معمار از گنبد یک پوش استفاده کند، استحکام کافى گنبد و عدم نیاز به پوشش تزیینى و خوش نماى زیرین است که این دو از دلایل ساخت گنبدهاى دوپوش در معمارى است. در بدنة گنبد، روزنه‏اى به بلندى دو متر و پهناى 74 تا 80 سانتى‏متر (پهناى آن از پایین به بالا کاسته مى‏شده) تعبیه گردیده بود که در تعمیرات دورة اخیر مسدود شده است. وجود چنین روزنه‏اى مى‏توانسته جهت روشنایى و هواگیرى محوّطة داخل باشد. درون بناى گنبد قابوس، ساده و تنها با اندود گچ پوشش یافته که با گذشت زمان به سیاهى گراییده است. بر بالاى سردر ورودى بنا، دو رشته مقرنس ساده و زیبا کار شده که جزء اوّلین نمونه مقرنس‏هاى هنر اسلامى ایران به شمار مى‏رود. هم چنان که از متن کتیبه بر مى‏آید، این بنا در سال 397 هـ . ق توسّط شمس المعالى قابوس بن وشمگیر آل زیار جهت آرامگاه خویش بنا گردیده است. نامبرده که در آن روزگار فرمانرواى گرگان بود، مردى دانشمند، هنرمند، سلحشور، دوستدار و مشوق علوم و هنرها بود و عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس وشمگیر، نویسندة کتاب قابوس نامه، از فرزندان وی می‌باشد. وى در سال 402 هـ . ق ـ یعنى پنج سال بعد از ساخت گنبد قابوس ـ وفات یافت.

این بنا به شمارة 86 جزء فهرست بناهاى تاریخى ایران به ثبت رسیده است.