مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه این امامزاده در خیابان امام حسین علیه‏السلامشهر تویسرکان واقع شده، و راه آن از کوچه باغى منشعب به خیابان مزبور مى‏گذرد که بر فراز کوهى مشرف به شهر با چشم انداز زیبا و هوایى دلپذیر قرار گرفته است.

در گذشته این زیارتگاه در محلّ «زرهان»، که قبرستان قدیمى در آن جا بود، قرار داشت و مشهور به امامزاده زرهان بود. امّا امروزه پیرامون بقعه بازسازى شده و تبدیل به پارک گردیده است. در السنه و افواه مردم این امامزاده را «فقیره و غریبه» نیز مى‏خوانند؛ زیرا کمتر کسى به آن رسیدگى مى‏کرد، حتّى مدّتى نیز به شکل مخروبه در آمده بود. امّا اخیرا از سوى اوقاف و امور خیریّه و با همّت آقاى مهدى روشنى مرمّت شده و ضریحى آهنى، که توسّط آقاى حسن کنزى همدانى ساخته شده و در نوع خود بسیار زیبا و دیدنى است، در سال 1382 بر مرقد امامزاده نصب شده است.

درسال‏هاى نه چندان دور، امامزاده داراى ضریح چوبى و سنگ قبر و ساختمانى عالى بود. گویند، سنگ روى قبرش که به خطّ کوفى نوشته شده بود، به همدان برده‏اند و فعلاً در مدرسه علمیّه نگهدارى مى‏شود و روى آن داراى حجّارى‏هاى زیبایى است که هنوز خواندن آن میسور نشد. بناى فعلى امامزاده مربوط به دوره آخر حکومت صفویّه است و از آثار باستانى به شمار مى‏رود. در اطرافش قبور عدّه‏اى از بزرگان شهر قرار دارد، از جمله قبر حجّة الاسلام مرحوم شیخ محمّد مدرّس سبزوارى رحمه‏الله در شب‏هاى جمعه مجلس روضه خوانى و زیارت در این امامزاده بر قرار مى‏شود و مورد توجّه و محلّ نذورات اهالى است.

بقعه به شکل مربّع و به ابعاد 12×12 متر مى‏باشد و داراى دو ورودى و
چندین پنجره است. مدخل اصلى بنا از جانب مشرق باز مى‏شود و دو
اتاقک کوچک به عنوان مدفن علما، در جانبین قرار دارد. بقعه از داخل
داراى چهار صفّه کوتاه مى‏باشد که در چهار زاویه آن با ایجاد چهار فیلپوش به
دایره تبدیل کرده و در نتیجه، گنبد عرقچینى بنا بر آن استوار شده است.
دیوار بقعه تا اندازه یک متر با سنگ مرمر تزیین شده و الباقى دیوار آجرهاى
سابق خود را دارد و اخیرا بندکشى شده است.

بزرگان شهر کرامات این امامزاده را چنین روایت مى‏کنند:

«صاحب این قبر در این شهر زندگى مى‏کرد، عدّه‏اى از اهل نهاوند به نزد وى
مى‏آیند و از ظلم و ستم حاکم نهاوند شکایت مى‏کنند؛ او سنگ کوچکى در
دست مى‏گیرد و پرتاب مى‏کند و به آن شاکیان مى‏گوید: حاکم شما کشته شد!
آنان با تعجّب به نهاوند بر مى‏گردند، مى‏بینند در شهر سرو صدا بلند است،
علّت را مى‏پرسند مى‏گویند حاکم کشتهِ شده است. پس از بررسى معلوم
مى‏شود همان ساعتى که آن آقا سنگ را پرتاب کرده، حاکم کشته شده است.»

در تابلویى بر دیوار بقعه از قولِ مرحوم علاّمه مجلسى رحمه‏الله نوشته شده که
این جا مدفن اسماعیل بن موسى علیه‏السلام برادر امام على بن موسى الرضا علیه‏السلام
است. بر این بیان آقاى حاجى زندى، معلّم بازنشسته تویسرکانى در مدح
امامزاده اسماعیل سروده است:

«این همایون بارگاه بنده خاصّ خداست

 مدفن فرزند موسى، مظهر جود وسخاست

پاره قلب پیمبر، سرو بستان بتول

 معدن جود و کرامت منبع صدق و صفاست»

سیّد جعفر آل بحرالعلوم در کتاب تحفة العالم مى‏نویسد:

«و اسماعیل وله مزار فى تویسرکان من بلاد ایران» [یعنى:] «و براى
اسماعیل، مزارى در شهر تویسرکان از شهرهاى ایران است.»

علاّمه نسّابه کمونه مطلب فوق را عینا از قول سیّد جعفر بحر العلوم نقل
مى‏نماید و در آخر باکلمه «و اللّه‏ العالم» تشکیک مى‏کند.

همین مطلب از قول مرحوم سیّد جعفر بحر العلوم در چاپ جدید کتاب
بحارالانوار ـ که در 110 جلد تدوین گشته ـ وارد شده و همگان تصوّر
نموده‏اند که مرحوم مجلسى رحمه‏الله قایل به مدفون بودن اسماعیل بن موسى علیه‏السلام
در شهر تویسرکان شده است. این در حالى است که این قسمت از کتاب
تحفة العالم بر کتاب مرحوم مجلسى رحمه‏الله افزوده گشته است.

بنابراین، اسماعیل بن موسى علیه‏السلام در کجا مدفون است؟ این همان بحثى
است که در سطور آینده به آن خواهیم پرداخت.

اسماعیل بن موسى علیه‏السلام

دیگر از فرزندان امام موسى کاظم علیه‏السلاماسماعیل نام دارد که مادرش اُمّ ولد
«کنیز» بود. او سیّدى جلیل، شریف و عالى مقام و از دانشمندان به نام شیعه
به حساب مى‏آید.

علاّمه ضامن بن شدقم درباره وى مى‏گوید: «کان عالما عاملاً فاضلاً
کاملاً، روى عن أبیه و أجداده وله مصنّفات عدیدة.» [یعنى: ]«او دانشمندى
عامل و فاضلى کامل بود که از پدر و از اجدادش روایت نقل مى‏کرد و
صاحب تألیفات زیادى است.»

علاّمه نسّابه ابن طقطقى نیز نقل مى‏کند: «کان من الاجلاّء الفقهاء و
المحدّثین، له کتب کثیرة، ذکره النجاشى فى رجاله.» [یعنى: ]«وى از بزرگان
فقها و محدّثین است که صاحب تألیفات زیادى بود و نجاشى آن را در کتاب
رجالش ذکر نموده است.»

او از اصحاب امام جواد علیه‏السلاماست و از برادر بزرگوارش امام رضا علیه‏السلام نیز
روایت نقل نموده است. برخى او را متولّى وقف اموال پدرش، امام موسى
کاظم علیه‏السلام از سوى امام جواد علیه‏السلام و عدّه‏اى دیگر از سوى امام موسى
کاظم علیه‏السلام مى‏دانند.

اسماعیل به هنگام قیام ابو السرایا (سرى بن منصور شیبانى) از جانب او
فرماندار و حاکم فارس شد، همین امر باعث گشت که اینک مزارى به او در
شهر شیراز منسوب باشد. برخى نیز معقتدند که او استاندار مصر بود و این با
سکونت و وفات اسماعیل در مصر سازگار است. اسماعیل پس از شکست
و ناکامى قیام ابوالسرایا، به مصر مهاجرت کرد و تا آخر عمر در آن جا
مى‏زیست و داراى فرزندان عالم و دانشمندى گردید و سرانجام در مصر
وفات یافت و در همان جا به خاک سپرده شد.

اکثر علماى رجال از او به شایستگى نام برده‏اند، مرحوم کلینى رحمه‏الله
مى‏گوید: «هنگامى که عالم جلیل القدر، صفوان بن یحیى در سال 210 ه . ق در
مدینه از دنیا رحلت کرد، حضرت امام جواد علیه‏السلام کفن و حنوط براى او فرستاد و
به عموى خود اسماعیل بن موسى علیه‏السلام امر کرد که بر جنازه او نماز بگذارد.»

نجاشى و دیگران پس از ذکر این مطلب نقل مى‏کند: «او ساکن مصر بود و
فرزندان او نیز در آن جا مى‏زیسته‏اند.» اسماعیل کتاب‏هایى تألیف نمود که در
آنها از پدر بزرگوار و اجداد معظّم خود روایاتى نقل کرده است. شیخ
طوسى رحمه‏اللهنیز پس از ذکر جمله بالا اضافه مى‏کند، کتب او را ابو على محمّد
بن محمّد بن اشعث کوفى از وى روایت مى‏کند؛ از این رو کتاب مذکور به
اشعثیّات هم شهرت یافته است، چنان که به دلیل نقل مطالب و روایات آن از
موسى بن اسماعیل بن موسى علیه‏السلام از امام جعفر صادق علیه‏السلامبه جعفریّات
نامیده شده است. بعضى از کتاب‏هایى که وى تألیف نمود، به این شرح
مى‏باشد:

کتاب «الطهاره»، «صلاة»، «صوم»، «زکات»، «حج»، «جنائز»، «نکاح»،
«طلاق»، «حدود»، «دیات»، «دعا»، «سنن و آداب» و «رؤیا.»

مرحوم شیخ عبّاس قمّى رحمه‏الله نیز درباره تألیفات إسماعیل مى‏گوید: «از
مهم‏ترین تألیفات وى کتاب جعفریّات است که به اشعثیّات نیز معروف
مى‏باشد. این کتاب اخیر مورد توجّه علما و دانشمندان بزرگ شیعه قرار
گرفته است. بهبهانى در تعلیقه از کثرت تصانیف و کتاب‏هاى اسماعیل سخن
گفته است و جعفریّات وى را مشتمل بر کتب فقه و احادیث مى‏داند که تمام
آن را از پدران بزرگوار خود علیهم‏السلام از رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل کرده است، و محدّث
نورى در خاتمه مستدرک آن کتاب را در نهایت اعتبار قلمداد کرده است.»

از فرزندان او ابوالحسن موسى است که از علما و محدّثین و مؤلّفین عصر
خود بود. مادرش کلثوم، دختر على العریضى بن جعفر الصادق علیه‏السلامو مادر او
نیز فاطمه دختر محمّد الارقط بن عبداللّه‏ الباهر بن امام زین‏العابدین علیه‏السلامبود.

او فرزندى به نام على بن موسى بن اسماعیل داشت که در ایّام مهتدى
عبداللّه‏ بن عزیز، عاملِ طاهر در رى، او را با محمّد بن حسین بن محمّد بن
عبداللّه‏ بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن علیه‏السلامدستگیر و به سامرا برد و
در آن جا او را حبس کردند و در همان جا وفات یافت. او در آذربایجان از دو
فرزند خود به نام حمزه و عبّاس نسل دارد.

ابن عنبه مى‏گوید: «احفاد اسماعیل بن موسى علیه‏السلامکه اندک هستند، از تنها
فرزندش موسى بن اسماعیل مى‏باشند؛ یکى از اولاد او جعفر بن موسى بن
اسماعیل است که به ابن کلثوم معروف مى‏باشد و به اولاد او کلثمیّون
مى‏گویند؛ زیرا امّ کلثوم دختر امام کاظم علیه‏السلامربیبه او بود، از این رو، او و
فرزندش به ابن کلثوم مشهور شدند و آنان در مصر زندگى مى‏کردند. بنو
ابوالعساف و بنو نسیب الدولة و بنو الوارق در مصر و شام از ایشان هستند.»

امام فخر رازى، فرزند دیگرى به نام احمد بصرى که در مکّه مى‏زیسته را
براى اسماعیل بن موسى علیه‏السلامبر شمرده، که ظاهرا نسل او منقرص شده
است. از دیگر فرزندان اسماعیل، محمّد بن اسماعیل است، که شیخ عبّاس
قمّى رحمه‏الله درباره ایشان مى‏گوید: «در غیبت شیخ طوسى؛ در وصف او آمده
است: به حدّى عمر داشت که امام زمان علیه‏السلام را ملاقات نموده است.»

با وجود آنکه وفات او در مصر، اجماع مورّخان و علماى انساب را در بر
دارد، امّا برخى بر این عقیده‏اند که مزار او در تویسرکان، همدان، فیروز کوه و
شهریار مى‏باشد؛ امّا این ادّعا اصلى ندارد و بدون شک، یکى از سادات
جلیل القدر هم‏نام در آن مزارات مدفون مى‏باشند، که شرح حال هر کدام از
آنان در دایره‏المعارف بقاع متبرّکه بررسى خواهد شد.

از آن جایى که منطقه تویسرکان را در گذشته رود راور مى‏خواندند و هم
اکنون این نام شامل یک روستاى کوچک به نام رود آور در چهار کیلومترى
تویسرکان است و بنا به گفته علاّمه نسّابه ابن طباطبا از جمله واردین این شهر
ابو جعفر محمّد بن حسن البصرى بن قاسم بن محمّد البطحانى بن قاسم بن
حسن بن زید بن امام حسن علیه‏السلام است که مادرش حمره نام داشت و داراى
فرزندانى به اسامى ابو على حسن، ابو الحسین احمد، سکینه و فاطمه بود و
مزارات این بزرگواران در اطراف رود آور و تویسرکان محلّ زیارت اهالى
است، لذا خفته در این مزار باید پسر عموى وى، اسماعیل بن حسین بن على
بن حسین بن على بن حسین المحدّث بن حسن البصرى بن قاسم بن محمّد
البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن علیه‏السلامباشد که در سال 575
ه . ق وفات یافت و در این مکان به خاک سپرده شده است. وى نواده‏اى به
نام محمّد ابو الغنائم الاطروش بن حمزة بن محمّد بن حمزة بن اسماعیل
دارد که در همدان مى‏زیست و بنا به گفته عمیدى نسّابه، از قول فاسى در
سال 703 ه . ق وفات یافته است. وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشأن و از
بزرگان سادات رودآور به شمار مى‏رفته است.[1]

نگاهى به پدران امامزاده اسماعیل

1 الشریف النقى ابوعبداللّه‏ حسین (ثانى) بن ابوالحسن على الرئیس(ح 370)

او نخستین رئیس همدان است که القاب سیادت «شریف نقى» براى او
نوشته‏اند و همچون «شریف رضى»، دال بر بزرگى در حسب و نسب علوى
وى مى‏باشد. به گفته ابن عنبه، «وى از اهل علم و ادب بوده»،[2] و چنان که
ابن شادى مى‏گوید: همین «شریف ابوعبداللّه‏ ثانى بود که آن قلعه و
عمارت‏ها (در همدان) کرده است...».[3] قمى هم باز مى‏گوید: «قلعه همدان
او کرد، او را در شجرت‏ها صاحب القصر نویسنده، و قصر همان
قلعه است.»[4]

ثعالبى، از جلمه کسانى است که به منطقه «جبال» آمده و در آن جا مقیم
شده و ابوعبداللّه‏ بطحاوى را یاد کرده است؛[5] البته به نظر نگارنده، مقصود

وى، نیاکان علوى «بطحاوى» مذکور مى‏باشد. آنگاه، در جایى دیگر، از «ابو
عبداللّه‏ علوى» دیگرى یاد مى‏کند، که به همین شریف ابوعبداللّه‏ حسین
علوى مورد ذکر است، و مى‏گوید: «ابودلف خزرجى» در ستایش
وى سروده:

لو لا النّبى محمّد

  و وصیّه ثم البتول

لعلمت انى شاعر

  اسم الرجال بما اقول

لکننى اعرضت عن

  ذاک الحدیث و فیه طول

و ترکت للخمر الخما

  ر، و حبذا تلک الشمول[6]

بنابراین «ابودلف» مذکور، همان ابودلف مسعر بن مهلهل خزرجى
جغرافى‏دان، شاعر و جهانگرد نامدار (دهه‏هاى 30 تا 70 سده چهارم)
است، که یک‏بار در سال 341 ه . ق به همدان آمده و آن را وصف نموده
است.[7] همچنین، وى سراینده چکامه ارزنده «ساسانیه» در ادب گدایى
است. او که ایران را در میان سال‏هاى 331-341 ه . ق گردیده، عمرى
طولانى کرده، و با صاحب بن عباد طالقانى (326-385 ه) ملاقات نموده
است. از قراین چنین بر مى‏آید که وى دست کم تا دهه 70 سده چهارم به
گشت و گذارهاى خود ادامه داده است. ظاهرا ابودلف آن اشعار ستایشى را
پس از دیدار ابوعبداللّه‏ علوى ـ رئیس همدان ـ و برخوردارى از عطایاى وى
سروده است؛ امّا معلوم نیست که این امر در همان سال (341 ه) سفر به
همدان بوده یا در دهه‏هاى پسین؛ مثلاً هنگام مواصلت صاحب بن عباد با
خاندان علویان همدان. این مطلب، از لحاظ تحدید تاریخ حیات «علوى»
مورد بحث ما، قابل اعتناست.

شاید شریف ابوعبداللّه‏ حسین (ثانى)، چنان که اشاره شد، خواهر وزیر
ابوالفضل بن عمید (359 م) را به نام «ستى پرده» به همسرى گرفت، که از
وى سیّد ابوالحسن على (ثانى) اطروش به دنیا آمد و او نیز داماد وزیر نامدار،
صاحب بن عباد طالقانى شد، که آن وزیر به وى بسیار مفاخرت مى‏کرد.[8]
گویى وزراى آل بویه، در وصلت با رؤساى علوى همدان با هم مسابقه
داشته‏اند! حبیب پور مظاهر نقل کرده است: «ابوعبداللّه‏ حسین... از براى
پسر خود ابوالحسن على ـ داماد صاحب بن عباد ـ گفت: من در شرافت
خانواده خود هیچ نقصانى ندانسته‏ام، الاّ آنکه تو با دختر صاحب بن عباد
پیوسته شدى، و این سخن را از کمال جلالت قدر و طهارت ذیل و عظمت
بیت مى‏گفت و خویشاوندى صاحب بن عباد را وقعى نمى‏نهاد.»[9]

2. الشریف الزکى ابوالحسن على (ثانى) بن ابو عبداللّه‏ حسین (ثانى) حسنى همدانى (ح 400)

سیّد ابوالحسین على (ثانى) ملقب به «اطروش»، رئیسى فاضل و ادیب
بود،[10] که به قول قمى: «دسته گل علم و ارغوان فضل، شاعر و متبحّر بود. از
معاصى اجتناب نموده و خواطر جهانیان به ارادت او متعلّق. پس از سیّد
رضى موسوى و عمّش طباطبا، از علویان شاعرتر از وى نبود. این دو بیت
شعر از اوست:

یوم تولت الاطغان عنا

  و قوض حاضر وارن باد

مددت الى الوداع یدا و اخرى

  حبست بها الحیوة على فؤاد.»[11]

چنان که اشاره شد، صاحب بن عباد (326-385 ه)، یگانه دختر خود به
نام «سپهر آزرمیه» را با وى تزویج کرد که نخست «عباد بن على» و بعد «امیر
ابوالفضل حسین بن على علوى» زاده شدند. ششتمدى، نام دختر صاحب
بن عباد، همسر سیّد ابوالحسن علوى را بیهقى: «سپهر آزرمیه» نکاشته،[12] و
نجم‏الدّین قمى «شهر آزرمى» یاد کرده و افزوده است که، وى «کریمة
الطرفین» بود؛ زیرا مادر او دختر شیخ الدّوله ابوالفضایل و ثابى کاشى بود.[13]
تاریخ این زناشویى در هیچ یک از منابع ذکر نشده، لیکن نظر به لزوم تحدید
زمان حیات سه تن از علویان همدان، ناگزیر از تعیین آن، ولو به تقریب و
احتمال، مى‏باشیم. بنابراین، گوییم: «صاحب» در سال 326 ه زاده شد، و
دست کم اگر در 18-19 سالگى تزویج کرده و پس از یک یا دو سال، یگانه
دخترش زاده شده باشد، که باز هم اگر در 17-18 سالگى، او با ابوالحسن
على حسنى همدانى تزویج کرده باشد، سال‏هاى 364-365 ه . ق
بدست مى‏آید.

از سوى دیگر، یاقوت حموى که در موضعى نام پسر دختر (دختر زاده)
صاحب عباد را به درستى «عباد بن على» حسنى نوشته[14] در جاى دیگر به
نقل از تاریخ ابوسعد آبى چنین آورده است که، «صاحب» در ربیع الاول سال
384 (در «رى») دختر ابوالفضل بن داعى (از «دیکوئه» دختر حسن بن
فیروزان ـ دایى «فخر الدّوله» دیلمى) را براى دختر زاده خویش ـ (عباد بن

حسین)، که غلط است، باید «عباد بن ابى الحسن»، یا درست‏تر «عباد بن
على بن حسین» باشد) به زنى گرفت، که شرح آن مفصّل است.[15] از این
مطلب، چنین مستفاد مى‏شود که، «عباد بن على حسنى همدانى» باید به
سنّ بلوغ رسیده باشد، یعنى دست کم 19-18 سال، و ولادت او (19 یا
18-384 ه) در بین سال‏هاى 366 یا 365 مى‏شود که در واقع یکى دو سال
پس از زناشویى مادرش (دختر «صاحب») با «ابوالحسن علوى» همدانى
است. ممکن است گفته شود که این زناشویى، هنگام تسلط عضد الدّوله
دیلمى بر همدان در سال 369 ه . ق که «صاحب» را به حضور فرا خواند،[16]
بوده است، که در این صورت، «عباد بن على»، در سال زناشویى‏اش
(384ه)، 13-14 ساله بوده، و این مستبعد است.

به نظر ما، زناشویى این ابوالحسن على علوى همدانى- مورد ذکر - با
دختر صاحب بن عباد باید در همان سال‏هاى 364 تا 366 (با یکى دو سال
تقریب نقصانى یا اضافى با ماخذ هر سال) صورت گرفته باشد، بنابراین
مى‏توان سال 365 را، با لحاظ مسامحه، ماخذى براى تعیین زمان تقریبى
حیات پدر ابوالحسن على - یعنى ابوعبداللّه‏ حسین (ثانى)، خود او،
فرزندانش «عباد» مذکور، امیر ابوالفضل حسین و جز ایشان گرفت. اینک باز
مى‏گردیم به شرح حال ابوالحسن على علوى مورد ذکر در این موضع از
بحث، که در بعضى منابع کنیت او را «ابوالحسین» نوشته‏اند، و این تصحیف
واضح است.

بارى، همان ابودلف مسعر بن مهلهل خزرجى شاعر سیاحتگر که پیشتر
ابیاتى از وى در مدح سیّد ابوعبداللّه‏ ثانى، پدر این سیّد ابوالحسن على
(ثانى) اطروش، نقل کردیم و گفتیم که، در همدان از عطایاى رئیسان علوى
آن جا برخوردار شده بود، با پسر او - یعنى همین سیّد ابوالحسن على
الشاعر ـ ملاقات و مصاحبت داشته است. ابوحیان توحیدى، حکایتى به
نقل از «مسعر» (ابودلف خزرجى) آورده است که گفت: «مرا على بن حسین
علوى در همدان سخن کرد، که مردى معروف به ابومحمّد قمى در همدان
بود و تصرّفى داشت، و بسیار در بغض خود نسبت به معاویه حماقت
مى‏کرد. پس غلامى بغدادى به شهر آمد که حدیث مى‏نوشت. خبر او به
قمى مذکور رسید، بدین که خوشگل و نمکین است. پس دو دینار به نزد آن
غلام فرستاد، و او را به خانه خودت دعوت کرد. غلام هم آمد و مورد
پذیرایى شد، تا وقت خواب که برخاست و لباس خود را کند که بخوابد.
قمى در پى او برخاست و او را ببر گرفت. پس چون کراهت او را دید، یکباره
آلت خود را چپاند. غلام بناى داد و فریاد گذاشت و گفت: اى مادر فلان!
چیزت را بیرون کن. قمى گفت: بگذار برود و سه کار بکن؛ یا معاویه را لعنت
کن، یا دو دینار مرا پس بده، یا بگذار تمام آلت من در سرینت فرو شود. غلام
گفت: امّا لعنت بر معاویه! به هیچ وجه امکان ندارد. از دو دینار تو هم یکى را
خرج کرده‏ام، و هم تو راضى به پس گرفتن آن یکى تنها نخواهى بود. امّا صبر
بر مراد و مقصود تو، همانا که از این بابت از خدا مدد مى‏طلبم. پس رضا داد
به تمام آن معامله، و گفت: اى عبدالرحمان! - یعنى اى معاویه! این بخاطر
رضاى تست.»[17]

ثعالبى مى‏گوید: «ابوالحسن على همدانى، از لحاظ جاه و جلال و ثروت
و مال در همدان، هم پاى یحیى بن عمر علوى در بغداد بود و در شعر و ادب
چونان شریف رضى و شریف مرتضى موسوى در آن جا. صاحب بن عباد به
داشتن چنین دامادى افتخار مى‏کرد و به مواصلت با او بزرگى مى‏نمود. وى
از رادمردترین رئیسان و گشاده دست‏ترین آنان بود. همنشینان وى، فاضلان
و ادیبان بودند که نه او را ترک مى‏گفتند و نه از خوان وى غایب مى‏شدند. هر
کس هر خوراکى که دوست مى‏داشت به خوان سالار دستور مى‏داد فراهم
کند، و جملگى را بیاورد تا به اشتها و آرزو بخورند. یک روز به ایشان گفت:
امروز بیائید که شما را اکرام کنیم. گفتند: کدام روز سرور ما کرم نکرده، گفت:
از کرم (به سکون ثانى، یعنى: رز، درخت مو) اکرام کنیم نه از کرم و بخشش.
گفتند: چگونه کنى؟ گفت: دست در رز و منافع و نتایج آن خواهیم برد.
شاخه‏هاى مو را بر افروخته، سکباج (آتش سرکه) و قلیه حصرمى و حلواى
دبسى درست کرده، آب رز مى‏نوشیم و با مویز تنقّل مى‏کنیم. گفتند: در این
باب ما را اختیارى نیست. پس به تمامى آن دستور داد و روزشان خوش
گذشت... .»[18]

در باب شعر و شاعرى و مناظرات وى با «صاحب» و دیگران، سخن
بسیار است.[19] همین اندازه یاد مى‏کنیم که، یک بار به مناسبت «عید»،
قطعه‏اى (به مطلع: العید زارک نازلا بر واقک...» الخ) سرود و همراه با مشک
شاهانه در طبقى نقره به نزد «صاحب» فرستاد. ثعالبى مى‏گوید:

«پاسخ ظریف شعرى، صاحب را گم کرده‏ام؛ اگر یافتم بدین در خواهم
پیوست».[20] همچنین، هنگامى که صاحب بن عباد، چکامه بدون «الف»
خود را به مطلع «قد ظل یجرح صدرى... (الخ)» در ستایش خاندان
«على» علیه‏السلامسرود، و مردمان را شگفت زده کرد و راویان به نقل و نشر آن
پرداختند، ابوالحسن علوى چکامه بى مانندى به مطلع «برق ذکرت به
الحبائب... (الخ)» سرود که بدون «واو» است، و در آن پدر زن خود را
ستوده است.[21]

لذا وقتى ابوالحسن علوى را از دختر صاحب، پسرى به دنیا آمد، «عباد»
نام نهاد و صاحب چون مژده ولایت او شنید، گفت:

«الحمدللّه‏ حمدا دائما ابدا

  قد صار سبط رسول اللّه‏ لى ولدا».[22]

شاعران دیگر، این رویداد را چکامه‏هاى تهنیت گفته‏اند که به «سبطیات»
معروف گردید.[23] تنها از جهت تاریخ‏نگارى، قطعه‏اى دیگر از مفاخره خود
«صاحب» در این باره، به نقل مى‏آوریم:

«احمد اللّه‏ البشرى، اقبلت عندالعشى

  اذ حبانى اللّه‏ سبطا، هو سبط للنّبى

مرحبا ثمت اهلا، بغلام هاشمى

  نبوى علوى، حسنى صاحبى.»[24]

البته، چنان که گذشت، ابوالحسن على همدانى به غیر از «عباد»، فرزند
دیگرى از دختر صاحب بن عباد (شهر آزرمى) به نام ابوالفضل حسین

داشت، که ملقّب به «راضى» (یا «رضا») بود و «رئیس همدان» شد،[25] گویا
وى، یک دختر هم داشت.[26] امّا چنین بر مى‏آید که، نظر به علاقه شدید
صاحب بن عباد بن نخستین دختر زاده‏اش، عباد بن على، او را خود تحت
سرپرستى گرفته و همراه خویش در «رى» و «اصفهان» کرده است. زیرا وى،
همان طور که اشاره شد، دخترزاده حسن بن فیروزان (دایى فخر الدّوله
دیلمى) را در سال 384 ه براى وى به زنى گرفت، که از جمله چکامه‏هاى
تهنیت این وصلت، سروده‏اى از اسماعیل بن احمد چاچى، پیوستن نژاد
«ساسانى» را به «مضر» عربى، شاد باش گفته است.[27]

همچنین، شاخه‏اى از سادات «گلستانه» اصفهان، که نیاى آنان در آن شهر،
ابوالفتوح محمّد، فرزند ابوالفضل حسین همدانى ـ برادر عباد بن على
حسنى ـ است، بسا که این از سادات از پشت همین عباد بن على بوده باشند.
صاحب ترجمه ما ـ ابوالحسن على رئیس همدان، به طور قطع، هنگام وفات
صاحب بن عباد (24 صفر سال 385 ه . ق) در حیات بود؛ زیرا در گذشت
پدر همسر خود را در چکامه‏اى به مطلع «الا انها یمنى المکارم شلت / و
نفس المعالى اثر فقدک سلت»، رثا گفته است.[28]

به طور کلّى علویان، به ویژه در دهه‏هاى 60 تا 80 این سده، که از لحاظ
ادبى، بى‏گزاف باید «عصر صاحبى» نامید، سخت مورد عنایت و احترام قرار
گرفتند و به خصوص، توجّهات و اکرامات بى اندازه وزیر شیعى مذهب
(عرب زاه) را نسبت به آنان، علاوه از شاهان متشیّع دیلمى، باید یاد کرد.[29]

شمار بلندپایگان دولتى و مدنى و ادیبان و شاعران علوى در این عصر،
فزونى گرفت، چندان که دیگر این دوره، همانندى از این حیث نیافت.
پیش‏تر، در ذکر قاسم بن محمّد بطحایى (ردیف 6 «در آمد»)، از چند تن
علویان همدانى به اصطلاح «منتقله»، از جمله ابوالحسن علوى وصى، سفیر
امراى «سامانى»، و ابوالعبّاس علوى همدانى وصى یاد کردیم. همچنین باید
گفت، «ابوالعبّاس» از کسانى است که در گذشت «صاحب» را مرثیه گفته
است.[30] سبب نسبت «همدانى» ایشان، ظاهرا آن است که، از شاخه
«علویان همدان» بوده‏اند، منتها برخى از ایشان «منتقله» باشند. «علوى»هاى
دیگرى، در این دوره، که در همدان نزیستند، حول محور «صاحب» نامبرده
شده‏اند، همانند ابوهاشم علوى طبرى یا ابوطالب علوى ـ که معلوم نیست
اهل کجا هستند، و جز اینان در منابع آن عصر یاد شده‏اند.

3. الشریف الرضا امیر ابوالفضل حسین بن ابوالحسن على (ح 455)

از سیّد ابوالفضل حسین علوى همدانى اطّلاع زیادى، جز نام و نسب و
شمار فرزندان در دست نیست. تا همین قدر یاد آور مى‏شویم که: مادرش
همان دختر صاحب بن عباد وزیر (سپهر آزرمیه) بود.[31] ابن عنبه، لقب وى
را «راضى» آورده، و ابن شادى «رضا» یاد کرده، و افزوده است: «دختر
ابوعیسى شادى بن محمّد کردى ـ حکمران «اسد آباد» (کشته 401 ق) ـ را به
زنى گرفت، که از جمله نخستین «علاء الدّوله» همدان (یعنى امیر ابو هاشم
زید) از او بزاد.»[32] قمى مى‏گوید: «سیّد ابوالفضل را شعر نیست، مجلّدى از

رسائل تازى هست.»[33]

شمار فرزندان او، نُه تن گفته‏اند؛ هر چند ابن‏عنبه مى‏گوید: «امیر
ابوالفضل حسین بن على...نسل بسیار دارد از نه پسر»[34]، ولى نام آنان را یاد
نکرده؛ تنها بیهقى ششتمدى نام ایشان را چنین آورده است: 1ـ ابوالبرکات
حسن، 2ـ ابوالحسن على، 3ـ ابوالثرایا حیدر، 4ـ ابوالقاسم داعى، 5ـ
ابوعبداللّه‏ اسماعیل، 6ـ ابوشجاع ناصر (که گویا یک چند در زمان طغرل
سلجوقى نیابت وى را در همدان یافت)، 7ـ ابوطالب مانکدیم (که دخترش
«فارس بانویه» به تزویج پسر عموى خود علاءالدّوله ابوشهاب زریر علوى
همدانى در آمده است.)، 8ـ ابوالفتوح محمّد رئیس اصفهان (نواده‏اش
شرفشاه بن عباد بن ابوالفتوح، معروف به «گلستانه» سردودمان سادات
گلستانه اصفهان بود. پسر دیگر ابوالفتوح، ظاهرا «حسین» بود که فرزندان
وى، از جمله المرتضى شرفشاه بن مهدى بن ابى زید و السیّد مجدالدّین
مجتبى بن ابى‏المفاخر بن عربشاه بن محمّد بن مجتبى مانکدیم بن محمّد بن
حسین ـ مذکور ـ و دیگر بستگان او در همدان بودند)، 9ـ ابو هاشم زید،[35]
مشهورترین رئیس و مقتدرترین علاءالدّوله همدان در سده پنجم است.

ابن شادى اسد آبادى همدانى هم، چنین تایید مى‏کند: «از ابن عمان امیر
سیّد ابوهاشم و برادرانش، جماعتى به اصفهان مقام گرفتند به در، دزى

علاءالدّین [که] سیّدى از آن جماعت است و تربت‏ها همه به اصفهان و
همدان است.»[36] از سادات «گلستانه» اصفهان، تا سده‏هاى هشتم و نهم،
اطّلاعات تاریخى در دست است.

بارى، امیر ابوالفضل حسین، ظاهرا تا سال 455 ه . ق ریاست داشته و یا
در حیات بوده است. از رویدادهاى روزگار وى، کشمکش‏هاى میان شاهان
بویه‏اى و زیارى خاندان «دیلمى» است؛ از جمله در همدان، که مهمتر از
همه در ارتباط با «علویان»، مى‏توان فرود آمدن «ابن سینا» (370-428ه) را
در «سرا» یا «کوشک» یاد کرد. ظهیرالدّین بیهقى در این باره مى‏گوید: هنگامى
که «ابن سینا» متهم به پنهان نگارى با «علاءالدّوله کاکویه» گردید و چهار ماه
در قعله فردجان زندانى شد. همین که علاء الدّوله کاکویه بر همدان استیلا
یافت، شیخ را رها کرد و با خود به همراه آورد. ابن سینا در «سراى علوى»
(که باید همین امیر ابوالفضل حسین باشد) فرود آمد و به تألیف بخش منطق
از کتاب «شفا» پرداخت.[37] البته، بیهقى، تاریخ این رویداد را یاد نکرده، لیکن
بنا به گزارش خبر «کاکویه» که ابن اثیر در حوادث سال 414 ق آورده، باید
همین سال باشد.[38]

همچنین ابن اثیر در سال 434 نقل کرده است که، طغرل سلجوقى
(429-455 ق) «ناصر علوى» را که بازداشت شده بود، برآورد و در همدان
به نیابت خود گمارد و هم او را بر رى ولایت داد.[39] شاید این علوى، همان

«ابوشجاع ناصر»، یکى از نه فرزند امیر ابوالفضل حسین باشد، که هیچ چیز
دیگر از وى آورده نشده است.