مزارات ایران و جهان اسلام

 مشهور به «زبیده خاتون»، بقعه بر روى تپّه‏اى در شرق روستاى باباپیر ودر میان باغات و در 11 کیلومترى شمال باختر تویسرکان قرار دارد.

شالوده بنا از سنگ لاشه و خشت و گل ساخته شده است و در تعمیرات اخیر از آجر و سیمان نیز بهره برده‏اند.

بقعه مربّع شکل و به ابعاد 10×10 متر است که چندین در و پنجره از چهار جهت دارد. گنبد بنا عرقچینى مى‏باشد که اخیرا ایزوگام شده است.
بقعه شامل دو اتاق تو در توست که در وسط اتاق دوّمى ـ که بزرگ‏تر مى‏باشد
ـ ضریح آهنى به ابعاد 20/1×2 متر قرار دارد و سقف آن ضربى است.

زمین زیارتگاه بیش از یک هکتار مى‏باشد که سراسر آن قبور کسان اهالى
است و مزار شهداى روستا در پایین گورستان و در غرب بقعه قرار دارد.
اهالى، بى‏بى زبیده را از دختران امام موسى بن جعفر علیه‏السلاممى‏دانند و براى آن
احترام زیادى قایلند. این بنا متعلّق به اواخر دوره قاجاریّه است.

درباره شخصیّت مدفون در این بقعه، آنچه که بر سر زبان اهالى است و او
را فرزندِ امام هفتم علیه‏السلام مى‏دانند، صحیح به نظر نمى‏رسد؛ زیرا میان فرزندان و
حتّى فرزندزادگانِ آن حضرت، زبیده نامى یافت نمى‏شود.

علماى انساب به هنگام اشاره به سکونت امامزاده ناصر بن احمد بن
موسى بن احمد بن محمّد الاعرج بن احمد بن موسى المبرقع بن امام
جواد علیه‏السلام در تویسرکان که اینک آرامگاه او در روستاى زیوج است، نام مادر او
را سیّده زینب خاتون بنت عبداللّه‏ بن حسین بن حسن البصرى بن قاسم بن
محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن علیه‏السلام یاد مى‏کنند.[1]

در حالى که جمع کثیرى از سادات حسنى در رودآور و تویسرکان سکونت
دارشته‏اند و مدفن ناصر بن احمد، نیز در زیوج تویسرکان است، بعید نیست
که مکان کنونى از آنِ مادر او زینب بنت عبداللّه‏ بن حسین باشد که بر اثر مرور
زمان، زینب خاتون به زبیده خاتون تصحیف شده است.

علاّمه نسّابه ابن طباطبا، به هنگام شمارش طالبیّون مهاجر به شهرهاى
مختلف مى‏گوید: ابوعبداللّه‏ حسین بن حسن بصرى (جدّ زینب خاتون) از
بصره به همدان مهاجرت نمود و مادرش اُمّ ولد «کنیز» بود.[2] معلوم مى‏شود
که بر اثر جوّ ناآرام بصره، خاندان حسین بن حسن بصرى از بصره به همدان
مهاجرت نموده‏اند. زینب خاتون، عمّه امامزاده طاهر حاجى‏آباد و همچنین
برادرزاده امامزاده محمّد شأن آباد است.

جدّ بزرگوار و فرزندان او

چنان که اشاره شد، ابوعبداللّه‏ حسین بن حسن بصرى، معروف به «اخو
مسمعى» از سادات جلیل القدر حسنى است که ابتدا از بصره به همدان آمد
و در این شهر صاحب چند فرزند به نام‏هاى؛ عبداللّه‏ (پدر سیّد زینب
خاتون)، ابوالحسین یا ابوالحسن على، ابواسماعیل على، ابوابراهیم على،
ابوالقاسم على، ابوزید على و ابویعلى على شد، که تنها از ابوالحسن على و
ابواسماعیل على نسل باقى مانده است.

ابن‏طباطبا و دیگر مورّخان ابواسماعیل على را از شهداى همدان به شمار
مى‏آورند. برخى سال شهادت او را بین سال‏هاى (335-349) مى‏دانند.

متأسّفانه علّت شهادت او بر احدى معلوم نیست! شاید به همین سبب،
فرزندان وى در همدان نماندند و به ماوراء النهر کوچیدند. او فرزند نام آورى
به نام «سیّد ابوالحسن محمّد» مشهور به «وصى» دارد که به گفته خطیب
بغدادى در همدان متولّد شد، در بغداد رشد کرد و فقه شافعى را آموخت،
سپس به شام سفر کرد، با صوفیان همراه شد و بزرگ ایشان گردید. مکرّر حج
گزارد و مجاور مکّه معظّمه شد. در همدان، از قاسم بن ابى صالح همدانى،
زبیر بن عبدالواحد اسد آبادى، عبدالرحمن بن حمدان همدانى، و على بن
محمّد بن عامر نهاوندى حدیث نوشت و سپس به خراسان رفت، در آن جا
متوطّن شد و در نیشابور حدیث شنید. در بغداد از پدرش ابواسماعیل على
بن حسین، همچنین از نیایش محمّد البطحانى بن قاسم حدیث نقل مى‏کرد.
در بخارا نیز حدیث نقل مى‏نمود و سرانجام در محرّم سال 393 ه . ق در سنّ
83 سالگى در بلخ به درود حیات گفت. او در آخر عمر حدیث زیاد نقل
مى‏کرد و مجلس درس پر رونقى داشت.[3]

سمعانى گوید: «سیّد ابوالحسن محمّد بن على ابى‏اسماعیل علوى حسنى
همدانى وصى، از این رو به وصى شهرت یافت که، وصىّ امیر سدید نوح
سامانى بود. وى از سادات فاضل و از دانشوران ایشان بود. همنشین جعفر
بن محمّد بن نصر جلدى شد، در طرابلس از ابوالحسن خدمنة بن سلیمان بن
حدرة قرشى، در بغداد از ابوعلى اسماعیل بن محمّد صفار، و در همدان از
ابومحمّد عبدالرحمن بن حمدان جلاّب و احمد بن محمّد بن ادریس
همدانى و جز اینان حدیث شنید. از وى، ابوعبداللّه‏ محمّد بن ابراهیم
سیرجانى (متوفّاى 428 ه . ق)، امیر ناصرالدّوله ابوالحسن محمّد بن ابراهیم
سیمجورى (حاکم نیشابور، و هرات و سیستان)، ابوطاهر محمّد بن على
شجاعى شنجى بخارایى، ابوالعبّاس احمد بن عمران چغانى (صاحب
تألیفات و زنده به سال 425 ه . ق)، حاکم ابوعبداللّه‏ محمّد بن عبداللّه‏ حافظ
نیشابورى، ابوسعد محمّد بن عبدالرّحمن کنجرودى، شیخ ابوبکر احمد
بیهقى و گروهى کثیر از مردم خراسان و ماوراءالنهر حدیث شنیدند و از او
روایت نقل کردند. در محرّم سال 394 ه . ق در بخارا در گذشت و در خانه
خود به خاک سپرده شد.»[4]

ثعالبى، در شرح سفارت ابوالحسن محمّد علوى وصى به نزد فخرالدّوله
دیلمى، به گوش خود، یا ظاهرا از قول عون بن حسین همدانى آورده است:
«از ابوالحسن علوى همدانى وصى شنیدم که گفت: چون در انجام سفارت
خود از سوى سلطان (نوح دوّم)، در باب سخنى که به صاحب بن عباد باید
القا شود فکر کردم، چیزى که او را خرسند کند خطور نکرد، و هنگامى که در
لشکر گاه مرا پیشواز کرد و عنان مرا به جانب خود کشید، بر زبانم آمد که ما
هذا بشرا ان هذا الاملک کریم. گفت: «انّى لاجد ریح یوسف لو لا ان تفندون.
سپس گفت: آفرین بر رسول بن رسول، وصىّ بن وصى!.[5]

آشکار است که تاریخ این سفارت، باید میان سال‏هاى 386-385 ه . ق
بوده باشد. همچنین ابوالحسن علوى همدانى، یک بار دیگر به سفارت
منسوب شد، و این بار از سوى امیر ابوالحارث منصور (دوّم) بن نوح سامانى
(387-389ه) به نزد سلطان محمود غزنوى (387-421ه) .

عُتبى موّرخ، در بیان غلبه سلطان محمود بن سبکتکین غزنوى بر برادرش
ناصرالدّین اسماعیل و استیلا بر «غزنه» (سال 388 ه)، که قصد بخارا کرده
بود، چنین یاد کرده است: «امیر ابوالحارث (منصور دوّم)، سیّد ابوالحسن
علوى همدانى را بدو (سلطان محمود) فرستاد و در تهنیت قدوم بر دست او
مثالى اصدار کرد... .»[6]

ابن ندیم نیز نام ابوالحسن على بن محمّد علوى‏اى را بیان مى‏کند و
مى‏گوید: «ابو احمد جنید بن محمّد بن نعیم براى او کتابى نوشته است که در
آخر آن نسخه‏اى است که نگاشته عیاشى سمرقندى شیعى.»[7]

همچنین، ثعالبى، از یک ابوالعبّاس علوى همدانى وصى یاد مى‏کند ـ که
همان ابوالحسن علوى وصى است ـ کنیه‏اش به اشتباهِ مؤلّف یا کاتب،
«ابوالعبّاس» ذکر شده است، و مى‏گوید: از خود او در مرثیه صاحب بن عباد
شنیدم که،

«مات المعالى و المحب

 لاهل بیت ابى تراب

قد کان کالجبل المنیع

  لهم فصار مع التراب»

همچنین مى‏گوید: خود او این ابیات را که در مرثیه «صاحب» سروده،
برایم خوانده است:

«مات المعالى و العلوم بموته

  فعلى المعالى و العلوم سلام.»[8]