مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه با شکوه این امامزاده در روستاى «شاه‏زید» ـ که فعلاً به شهر تویسرکان متّصل شده است ـ قرار دارد.

بقعه امامزاده در انتهاى روستا و در ضلع غرب آن قرار دارد و معروف به «شاه زید» است. تاریخ بناى اصلى بقعه به درستى معلوم نیست، امّا بناى کنونى متعلّق به دوره قاجاریّه مى‏باشد که در دوران پهلوى باز سازى و پس از انقلاب نیز تجدید بنا و توسعه داده شده است. این بنا شامل صحن، ایوان، حرم و ضریح مى‏باشد. صحن امامزاده ـ که مشترک بین مسجد و بقعه است ـ به مساحت تقریبى پانصد متر مربّع مى‏باشد و چندین درخت گردو و چنار در آن وجود دارد. در غرب صحن، گورستان بزرگى قرار دارد و در شرق بقعه نیز، گورستانى در خارج صحن واقع شده است. ایوان بقعه در جانب شمال واقع شده و در دو طرف آن، دو گلدسته به ارتفاع تقریبى ده متر قرار دارد و در بالاى آن مأذنه‏اى تعبیه شده است.

بقعه از داخل شامل دو فضاى متّصل به هم مى‏باشد که ابعاد آن 7×12 متر است. ظاهرا در وسط این فضا درى به داخل فضاى دوّم وجود داشت که در تعمیرات سالیان قبل برداشته شده است. در انتهاى فضاى دوّم، ضریح
چوبى مشبّک بسیار عالى به ابعاد 60/2×2 و ارتفاع 5/2 متر بر روى مرقد نصب مى‏باشد که بر بالاى آن کتیبه ذیل نقش بسته است: «بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم، اتوکل... هذا الصندوق من سیّد الشهداء و قدوة الاولیاء شاه زید بن على بن حسین.» همچنین در بالاى درِ ضریح چنین کنده‏کارى شده است: «هذا الصندوق من سیّد الشهداء و قدوة الاولیاء زید بن زین العابدین بن حسین بن اسد اللّه‏ الغالب على بن ابى طالب علیهما السلام 1371، و الشیخ العالم، شیخ محمّد صادق ابى مرحوم شیخ نظام تویسرکانى.»

تمام دیوار بقعه، توسّط سنگ‏هاى مرمر پوشش یافته و الباقى دیوار آن
گچ اندود است. قدمت بنا را متعلّق به اواخر صفویّه مى‏دانند.[2]

تعدادى از علما و بزرگان تویسرکان در جوار این امامزاده مدفونند؛ از
جمله حجّة الالسلام مرحوم شیخ على آقا محمّدى که از جمله اجلّه علماى
تویسرکان بوده‏اند، و حجّة الاسلام حاج شیخ على اصغر سنجرى که از
شاهزادگان این شهر بود و بسیار به سادات ارادتمند و با واردین به منزلشان با
کمال خوشرویى بر خورد مى‏کردند.[3]

متأسّفانه، این امامزاده به اشتباه بر سر زبان اهالى به فرزند امام زین
العابدین علیه‏السلام مشهور است؛ تا جایى که آقاى فرهنگ گلشائیان به این توهّم
دامن زده و به اشتباه درباره حضرت زید بن على بن الحسین علیهم‏السلام چنین
مى‏گوید: «وى در زمان خلافت عمر در جنگ قادسیّه که معروف است به جنگ
نهاوند، به درجه شهادت رسید. نامبرده را چهل روز به درخت آویزان کردند که
حتّى گنجشک‏ها و کلاغ‏ها بدنش را سوراخ سوراخ کردند و بعد از مدّتى در
همین مکان مقدّس به خاک سپرده شد و امروزه زیارتگاه مردم مؤمن و متّقى
مى‏باشد. تاریخ شهادت سال 21 قمرى.»

مطالب فوق که سراسر با توهّمات آمیخته و تنها ادّعاى اهالى را جمع
نموده است، از جعلیّات تاریخ اسلام است؛ زیرا حضرت زید شهید علیه‏السلام در
سال 42 ه . ق به دنیا آمد و در کوفه به شهادت رسید و قیام او یکى از
مشهورترین قیامهاى شیعى بر علیه دولت غاصب اموى است که براى
روشن شدن شخصیّت برازنده او به اختصار به شرح حال او
خواهیم پرداخت.

زید شهید علیه‏السلام

زید بن على علیه‏السلام را «حلیف القرآن»[4] و «زید الأزیاد»[5] مى‏گفتند.

نام پُر افتخار زید بن على علیه‏السلام، با انقلاب خونین و قیام خدا پسندانه‏اش
همراه است و هر کس نام زید علیه‏السلام را شنیده باشد، کم و بیش آوازه قیام و
شهادت او را نیز شنیده است.

او اوّلین سیّد حسینى علوى مى‏باشد که علیه ظلم و فساد و برابر غاصبان
خلافت و شجره ملعونه، یعنى بنى اُمیّه قیام کرد و با وجود آنکه مردى متّقى،
پارسا، محدّث، مفسّر، عالم، جلیل القدر و شریف بود، در میدان نبرد هم
همانند جدّ بزرگوارش حضرت سیّدالشهدا علیه‏السلام شجاع، دلیر و مجاهد به شمار
مى‏رفت.

تاریخ تولّد و شهادت زید علیه‏السلام

روز ولادت زید علیه‏السلام مشخّص نیست و بین مورّخان هم در سال ولادتش
اختلاف است.

ابن عساکر (متوفّاى 571 ه . ق) سال تولّد او را 78 ه . ق مى‏داند.[6]

مورّخ دیگرى به نام  محلّى (متوفّاى 652 ه . ق) سال ولادت زید بن
على علیه‏السلامرا سال 75 ه . ق نقل مى‏کند.[7]

گرچه دانشمند بزرگ شیعه، شیخ مفید رحمه‏الله یادى از سال ولادت او نکرده،
امّا نتیجه کلام وى مؤیّد قول ابن عساکر در «تهذیب التهذیب» است؛ زیرا
روایات متفّق است که، حضرت زید علیه‏السلامدر موقع شهادت 42 سال[8] سن
داشت و شیخ مفید رحمه‏اللهسال شهادت آن حضرت را 120 ه . ق مى‏داند؛
بنابراین ولادت او سال 78 ه . ق مى‏باشد. امّا شیخ مفید رحمه‏اللهدر کتاب دیگرش
به نام «مسار الشیعه» سال شهادت زید علیه‏السلامرا اوّل صفر 121 ه . ق ذکر مى‏کند
و ظاهرا این تاریخ را اختیار کرده است.[9] برخى از محقّقین نیز این قول را
پذیرفته و باکم کردن مدّت عمر آن حضرت، یعنى 42 سال، تولّد وى را به
سال 79 ه .ق ذکر نموده‏اند، که این قول مقرون به صحّت مى‏باشد.

مادر زید علیه‏السلام

درباره نام مادر زید علیه‏السلام نیز اختلاف است؛ شمارى از مورّخان و علماى
انساب نام او را «غزاله»[10] نوشته‏اند. بعضى از او به نام «جیّد»[11] یا «جیدا» و
عدّه‏اى دیگر «حیدان»[12] نام برده‏اند، امّا در روایتى آمده که امام سجّاد علیه‏السلاماو

را به نام «حوراء»[13] مى‏خواند.

به هر حال، او کنیزى  شایسته و با نجابت بود که مختار بن أبى عبیده
ثقیفى[14] او را به سى هزار درهم خرید[15]. این بانو آن قدر در نظرش جلوه
کرد و خوشایند او شد که با خود گفت: من لیاقت این زن را ندارم! او شایسته
على بن الحسین علیه‏السلاماست؛ لذا او را به عنوان هدیه‏اى ارزنده به خدمت
امام علیه‏السلامفرستاد.

این بانو از امام چهارم علیه‏السلام داراى سه پسر و یک دختر شد و فرزند اوّل او،
زید علیه‏السلامبود و سه فرزند دیگرش عمر، على و خدیجه نام داشتند.[16]

لقب‏هاى زید علیه‏السلام

لقب‏هاى زید علیه‏السلام عبارتند از:

1. «شهید» که در بعضى روایات از او به این لقب ذکر کرده‏اند، در حالى که
علماى انساب، زید بن امام موسى کاظم علیه‏السلام را ملقّب به نار (آتش)
نموده‏اند.[17]

2. «حلیف القرآن» یعنى هم پیمان با قرآن. به دلیل ممارست و

ارتباط فراوان او با کتاب خدا، این لقب براى او به یادگار مانده است؛ زیرا وى
مأنوس با این کتاب شریف و مفسّر و مؤلّف کتاب «غریب القرآن»مى‏باشد.[18]

3. «زید الأزیاد» کنایه از مقام والا، عظمت و شخصیّت بى نظیر او
نسبت به هم نام‏هاى او مانند، زید بن حارثه، زید بن ارقم و زید
بن حسن مى‏باشد.[19]

کنیه وى «ابوالحسین» بود و این، از آن جهت است که، زید علیه‏السلامفرزندى به
نام حسین داشت، لذا به آن مکنّى شد.[20]

فضایل علمى و اخلاقى زید علیه‏السلام

زید بن على علیهماالسلام نه تنها در زهد، عبادت، شجاعت، سخاوت و مردانگى
معروف بود، بلکه در علم و دانش نیز یکى از بارزترین چهره‏هاى درخشان
اسلام به حساب مى‏آید.

زید علیه‏السلام در شناخت احکام الهى، فقیهى عمیق و دانشمندى بس سترگ
بود و علم سرشار و دانش بى‏کران او زبانزد دوست و دشمن بوده است.

وى با بیان روایات و احادیثى که از پدر، برادر و برادرزاده‏اش شنیده بود،
سؤال کننده را قانع مى ساخت؛ لذا مقام علمى زید علیه‏السلام در اذهان عمومى و
میان بزرگان صحابه و انصار، معروف و مسلّم بود، تا آنجا که او را عالم آل
محمّد و فقیه اهل بیت نامیده‏اند.

امام صادق علیه‏السلام درباره‏اش مى فرماید: «رحِمَ اللّهُ زَیْدا إنَّهُ الْعالِمُ
الصَّدُوقُ.»[21] [یعنى: ]«خدا، زید را رحمت کند او عالمى درست گفتار بود.»

امام هشتم على بن موسى الرّضا علیه‏السلام نیز در مقام تجلیل و ستایش از او
مى‏فرماید: «اِنَّهُ کانَ مِنْ عُلَماءِ آلِ محمّد»[22] [یعنى: ]«او از علماى آل
محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهبود.»

همچنین بار دیگر، امام صادق علیه‏السلام، زید علیه‏السلام را با عظمت یاد کرده
و مى‏فرماید:

[یعنى: ]«انَّهُ کانَ مُؤْمِنا وَ کانَ عارِفا وَ کانَ عالِما وَ کانَ صادِقا.»[23]

«او مردى با ایمان، عارف، دانشمند و درست کار بود.»

از این رو، علماى بزرگ و صاحب نظران علم رجال و حدیث، مقام علمى
حضرت زید علیه‏السلام را با عباراتى محکم و رسا بیان کرده‏اند و او را به عنوان
یکى از بارزترین چهره‏هاى فقهى، تفسیرى، و علمى آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله
ستایش نموده‏اند.

بیان رساى زید علیه‏السلام

از الطاف خداوند بزرگ در مقام خلقت انسان، یاد دادن بیان به فرزند آدم
است و قرآن کریم در سوره الرّحمن به این موضوع اشاره داشته و مى‏فرماید:

«عَلّمَهُ الْبَیان»[24] [یعنى: ]«خداوند انسان را بیان آموخت.»

درباره زید علیه‏السلام هم نوشته‏اند:

«اِءنَّهُ حُلُّو الِلّسانِ، شَدیدُ الْبَیانِ، خَلیقُ بِتَمْویهِ الْکَلام.»[25]

[یعنى: ]«زید علیه‏السلام زبانى شیرین و بیانى محکم داشت و سازنده کلام
روان بود.»

حفظ مطالب گوناگون و سپردن علوم مختلف به ذهن، نشانه نبوغ و
استعداد قوى و درک عالى انسان به شمار مى‏رود. زید بن على علیه‏السلام نیز مرد
فوق‏العاده، داراى حافظه‏اى قوى بود؛ به طورى که اگر کتابى را فقط یک بار
براى او مى‏خواندند، آن را از حفظ مى‏گفت و بدون کم و کاست
تقریر مى‏نمود.[26]

زید بن على علیه‏السلام قهرمان گفتار و داراى فصاحت و بیانى قوى بود و در مقام
سخن، به عنوان یکى از بهترین فصیحان عرب شناخته شده است.

او در خانه وحى و در دامن ولایت، همه فضایل و کمالات را به ارث برد.
درباره فصاحت و بلاغت او گفته‏اند: «وَ کانَ یَشْبَهُ الأِمامُ عَلیِ بْنِ اَبى طالِب علیه‏السلام
فی فَصاحَتِهِ وَ بَلاغَتِهِ.»[27] [یعنى: ]«او در سخن‏ورى و بلاغت و فصاحت به
جدّش امیرالمؤمنین علیه‏السلامشباهت تام داشت.»

خالد بن صفوان در همین  رابطه مى‏گوید: فصاحت، خطابه، زهد، تقوا و
عبادت در بنى هاشم به زید علیه‏السلام منتهى مى‏شود. من او را در مجلس خلیفه
هشام بن عبد الملک دیدم، زید علیه‏السلامچنان او را با بیان محکمش کوبید و
مجلس را بر او تنگ کرد که راه فرارى نداشت.[28]

ابواسحاق سبیعى نیز مى‏گوید:

«رَأَیْتُ زَیْدَ بْنِ عَِلیٍّ علیه‏السلام فَلَمْ اَرَفی أَهْلِه مِثْلُهُ أَفْضَلَ وَ کانَ أَفْصَحَهُمْ لِسانا وَ
أَکْثَرَهُمْ زُهدْا وَ بَیانا.»[29]

[یعنى: ]«من کسى را همانند زید علیه‏السلام در فضل، فصاحت لسان، کثرت زهد
و خوبى بیان در عصر او ندیدم.»

قیروانى در کتاب زهرالآداب مى‏گوید:

زید بن على علیه‏السلام مردى دین‏دار، شجاع و از بهترین نوادگان هاشم بود. او
خوش کلام و نیکو رفتار بود. سران بنى امیّه به حکّامانشان در عراق
مى‏نوشتند: نگذازید مردم کوفه با زید علیه‏السلامتماس بگیرند، چون او زبانى
برّنده‏تر از شمشیر، تیزتر از نوک نیزه و مؤثّرتر از سحر و کهانت که در گره‏ها
دمیده شده، دارد.[30]

زید بن على علیه‏السلام مفسّر و همراز قرآن

همان طورى که گفته شد، یکى از القاب زید علیه‏السلام «حلیف القرآن»[31] یعنى
«هم‏راز قرآن» بود و همیشه با قرآن سروکار داشت و از ذکر خدا و کتاب او
غافل نبود.

امام باقر علیه‏السلام مى‏فرمایند: روزى پدرم زید را خواست و دستور داد تا قرآن
بخواند. او خواند. سپس پدرم آیات مشکل قرآن را از او پرسید، و او یکى
یکى جواب صحیح مى‏داد. پدرم این قدر تحت تأثیر استعداد فوق العاده و
دانش و اُنس او با قرآن زید علیه‏السلام قرار گرفت، که برخاست و بین دو چشم
زید را بوسید.[32]

زید علیه‏السلام مى‏گوید: «خَلَوْتُ بِالْقُرآنِ ثَلاثَ عَشْرَةَ سَنَةً أقرَأَهُ و أَتَّدَبِّرُهُ.»[33]

[یعنى: ]«سیزده سال با قرآن خلوت کردم آیات آن را مى‏خواندم و درباره
آن مى‏اندیشیدم.»

ابونصر بخارى، از ابن ابى‏جارود روایت مى‏کند:

«قَدِمْتُ الْمَدینَةَ فَجَعلْتُ کُلَّما سَأَلْتُ عَنْ زَیدٍ بنِ عَلیَ، قیلَ لی ذاکَ حَلیفُ
الْقْرانِ ذاکَ اُسْطُوانَةُ الْمَسجِدِ.»[34]

[یعنى: ]«به مدینه که آمدم و از هر کس حال زید را پرسیدم، در جوابم
گفته مى‏شد: منظورت همان حیلف القرآن، همان ستون مسجد است.»

آرى، او آن قدر با مسجد و عبادت اُنس گرفته بود که اکثر اوقات خود را
در آن جا مى‏گذراند؛ به طورى که چون ستونى از ستون‏هاى مسجد
جلوه مى‏کرد.[35]

او در تشخیص معانى قرآن و طرز قرائت آن صاحب نظر بود و در
بحث‏هاى خود همیشه با الهام از این کتاب، خصم را مغلوب مى‏ساخت.
درباره زید علیه‏السلامگفته‏اند: «وَکانَتْ لَهُ فیهِ قَرائَةٌ خاصَّةٌ.»[36]

[یعنى: ]«او قرائت خاصى در قرآن داشت.»

ایشان کتابى در این زمینه تألیف نموده است و گفته‏اند: «فَقَد عَلِمَ الْقرآنَ وَ
اَوْفى فَهْمَهُ.» [یعنى: ]«او قرآن را مى‏آموخت و خوب آن را مى‏فهمید.»[37]

امام صادق علیه‏السلام در این مقام، از ممارست و مطالعه عمیق وى
سخن مى‏گوید و با جمله‏اى افتخارآمیز از او یاد مى‏کند: «کانَ وَاللّهِ
أقَرَءْنا لِلکِتابِ.»

[یعنى: ]«به خدا سوگند! او در میان ما، بیش از همه به قرائت و تلاوت
قرآن اشتغال داشت.»[38]

تفسیر قرآن در زندان

مردى به نام ابى‏غسّان ازدى مى‏گوید: زید بن على علیه‏السلامدر مسافرت به
شام، در زمان حکومت هشام ستمگر، پنج ماه به زندان افتاد. هیچ مردى را
داناتر از او به کتاب خدا ندیدم. در این مدّت کوتاه که با او هم زندان
بودم، سوره حمد و بقره را به طور جالب و شیوا و با بیانى رسا به نحو تفسیر
از او آموختم.[39]

آرى، زید از فرصت استفاده کرد و زندان را به مدرسه‏اى عالى براى تفسیر
قرآن و معارف الهى تبدیل نمود و حتّى در موقع گرفتارى تا آنجا که برایش
ممکن بود، به وظیفه روشن‏گرى خویش مى‏پرداخت.

شاگردان زیدعلیه‏السلام

زید علیه‏السلام خود، یکى از برجسته‏ترین شاگردان مکتب پدر، برادر و پسر برادر
عالى‏قدرش بود و علوم مختلف اسلامى را به طور مستقیم از این سه امام
معصوم فرا گرفت، و پس از این برداشت‏هاى پُرارزش و سنگین و تسلّط کامل
در این علوم، خود نیز به تربیت شاگردانى پرداخت.

او با همتّى بلند و روحى عالى، کرسى علوم مختلف را اشغال کرد و با
بیانى رسا، مستدل و بى‏نظیر افرادى را در این علوم پرورش داد.

شاگردان زید علیه‏السلام خود مجتهدانى بزرگ و شخصیّت‏هایى کم نظیربودند که
افتخار دارند علوم خود را از عالم آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و فرزند برومند، برادر و برادر
زاده امام معصوم علیهم‏السلام، حضرت زید بن على علیه‏السلام فرا گرفته‏اند.

اینک اسامى تعدادى از شاگردان برجسته وى را ذکر مى‏کنیم:

1. یحیى؛ فرزند فقیه و شهید زید بن على بن الحسین علیه‏السلام.

2. محمّد بن مسلم؛ از شخصیّت‏هاى عالى‏قدر و فقهاى برازنده اسلام.

3. ابى حمزه ثمالى؛ از یاران و اصحاب امام زین العابدین علیه‏السلامکه مردى فقیه
و کم نظیر بود.

4. محمّد بن بکیر؛ از فقها، علما و راویان عالى‏قدر اسلام.

5. ابن شهاب زهرى.[40]

6. شعبة بن حجّاج.[41]

7. ابوحنیفه؛ علاوه بر اینکه وى مدّتى شاگرد مکتب علمى امام
محمّد باقر علیه‏السلامو امام جعفر صادق علیه‏السلام بود، دو سال نیز در محضر
حضرت زید بن على علیه‏السلام شاگردى کرد و جزء رهبران بنى امیّه، کسى
ابوحنیفه را از این کار باز نمى‏داشت.[42]

8. سلمة بن کهیل؛ وى از محدّثین بزرگ شیعه بود و روایاتى نیز در کتاب
شریف کافى و تهذیب از او نقل شده است. او مردى فاضل و از بزرگان
شیعیان است.[43]

9. یزید بن ابى زیاد؛ زید علیه‏السلام وى را به نهضت و همکارى باخویش دعوت
نمود و او نیز کنار آن حضرت بود.

10. هارون بن سعد کجلى کوفى؛ او مرام زیدیّه داشت و برخى وى را از
مرجئه مى‏دانند. وى از جمله بیعت کنندگان با زید علیه‏السلامبود.[44]

11. ابوهاشم رمانى.

12. حجّاج بن دینار.

13. آدم بن عبداللّه‏ خثعمى.

14. إسحاق بن سالم.

15. بسام بن صیرفى.

16. راشد بن سعد.

17. زیاد بن علاقه.

18. عبداللّه‏ بن عمرو بن معاویه.

اشخاص فوق، از شاگردان ممتاز زید علیه‏السلام بودند که از کلاس علمى وى
برخاسته‏اند. امّا غیر از اینان، از دودمان بنى هاشم و فرزندان ابوطالب علیه‏السلامهم
در محضر زید علیه‏السلامکسب فیض کردند که عبارتند از:

19. ابراهیم بن الحسن علیه‏السلام.

20. حسن بن الحسن بن الحسن علیه‏السلام.

21. حسین بن على بن الحسین علیه‏السلام؛ وى از رجال برجسته اهل بیت
پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهبود.

شیخ مفید رحمه‏الله در کتاب ارشاد درباره او مى‏فرماید: «او مردى فاضل و
پارسا بود. احادیث زیادى را از پدرش امام سجّاد علیه‏السلامو عمّه‏اش، فاطمه دختر
امام حسین علیه‏السلام و برادرش امام محمّد باقر علیه‏السلامنقل کرده است. وى در سن 64
یا74 سالگى از دنیا رفت و در قبرستان بقیع دفن شد.[45]

22. عبیداللّه‏ بن محمّد بن عمر بن علی بن ابى طالب علیه‏السلام؛ او از اصحاب امام
باقر و امام صادق علیهماالسلام نیز مى‏باشد.[46]

23. عبداللّه‏ بن محمّد بن عمر بن على علیه‏السلام؛ وى نیز از اصحاب امام محمّد
باقر علیه‏السلامبود و در کتاب‏هاى روایى شیعه روایات زیادى از او نقل
شده است.[47]

تمام آنان، افراد بارزى از شاگردان مکتب حضرت زید علیه‏السلامبودند که علوم،
اخبار و احادیث زیادى را از او فراگرفتند و هر یک از آنان فقیهى صاحب نظر
بودند که میان مسلمانان نورافشانى مى‏نمودند.

تألیفات زید بن على علیه‏السلام

زید علیه‏السلام نه تنها در قرآن مفسّر قوى و نمونه بود، بلکه در علوم مختلف پس
از بردارش امام باقر علیه‏السلام، سرآمد روزگار خویش بود.

او در علم کلام، فقه، حدیث و... کتاب‏هایى تالیف نموده که تعداد آنها
بیش از ده رساله است و مهمترین و بارزترین آنها تفسیر اوست که به آن اشاره
خواهد شد.

1. مجموع الفقهى؛ این کتاب مجموعه‏اى از فقه و احکام شیعه است که
بعدها با تنظیم خاص، از طرف برخى از علماى زیدى به نام «مسند الامام
زید علیه‏السلام» جمع آورى و چاپ شد.[48]

2. القلّة و الجماعة؛ کتابى استدلالى است که زید بن على علیه‏السلامدر احتجاج و
بحث بامخالفانش از آن کمک گرفته و به آن استناد مى‏کرد.[49]

3. تفسیر غریب القرآن؛ این کتاب حاوى بحث‏هاى تفسیرى بعضى از
آیات قرآن مى‏باشد که در سال‏هاى اخیر، از سوى دفتر تبلیغات اسلامى قم
به چاپ رسیده است.

4. المجموع الحدیثى؛ در حدیث و روایت.

5. اثبات الوصیّة.

6. قرائته الخاصّة؛ در علم الفاظ قرآن و قرائت ویژه حضرت زید علیه‏السلام.

7. قرائة جدّه على بن ابى طالب علیه‏السلام؛ قرائت مخصوص حضرت امام
امیرالمؤمنین على علیه‏السلام.

8. منسک الحج؛ بحثى فقهى در احکام حج.

9. الصفوة؛ به معناى برگزیده و منتخب است؛ در این کتاب مسئله امامت
و خلافتِ برگزیدگان واقعى حق، یعنى ائمّه علیهم‏السلاممورد بحث و بررّسى قرار
گرفته و آن حضرت در این کتاب، مسئله امامت را به نحو جالب و استدلالى
با کمک قرآن مورد بحث و بررسى قرار داده است.

او در این کتاب، با الهام و استمداد از قرآن و استناد به بیش از 150 آیه،
مسئله مهمّ امامت و حقّانیّت ائمه علیهم‏السلام را بررسى و اثبات کرده است.

همسر و تعداد فرزندان زید علیه‏السلام

زید علیه‏السلام در طول زندگى خود، سه زن عقدى و سه کنیز داشت.

اوّلین همسرى که زید  علیه‏السلام انتخاب کرد، «ریطة» دختر ابى هاشم عبداللّه‏ بن
محمّد بن حنفیه بود. این زن از بانوان با شخصیّت و بنام بنى هاشم است.[50]

زید علیه‏السلام، بنا به گفته طبرى، در اواخر عمرش دو زن دیگر در شهر کوفه
اختیار نمود که اوّلى دختر یعقوب بن عبداللّه‏ سلمى و دوّمى دختر عبداللّه‏ بن
ابى القیس ازدى بوده است و علّت ازدواج آنان با زید این بود که، این دو زن
از خاندان شیعه و طرفداران اهل بیت علیهم‏السلام و خواهان ازدواج بودند.

از اسامى سه کنیزى که در نکاح حضرت علیه‏السلام بودند و از آنان فرزند داشت،
اطلاّع دقیقى در دست نیست؛ علماى انساب سه تن از فرزندان آن حضرت
را از این سه کنیز دانسته‏اند. از این رو، در شمار فرزندان حضرت زید بن
على علیه‏السلامنوشته‏اند که زید علیه‏السلام را چهار فرزند پسر بود و هر یک خود شخصیّتى
برازنده و مجاهد بودند. نام‏هاى ایشان عبارت بود از:

1. یحیى الشهید علیه‏السلام.

2. حسین ذوالدمعة، ابو عبداللّه‏.

3. محمّد، ابو عبداللّه‏.

4. عیسى مؤتم الاشبال، ابویحیى.

که مادران سه نفر اخیر کنیز بودند.

نسب شریف امامزاده زید علیه‏السلام

در میان قریب 110 تن از ساداتى که در شهر همدان و اطراف سکونت
داشته‏اند، با کنیه ابو زید، سه تن یافت مى‏شوند که یکى از ایشان حسینى و
دو دیگر حسنى مى‏باشند.

در این میان تنها یک تن از سادات حسنى به نام زید بود، که اتّفاقا
شاهزاده نیز بوده است؛ زیرا وى نوه صاحب بن عباد، وزیر شیعى ایرانى، به
نام ابو هاشم زید الهمدانى بن ابى الفضل حسین الشیرازى بن ابى الحسین على
بن ابى عبداللّه‏ حسین بن على بن حسین المحدّث بن حسن البصرى بن قاسم بن
محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن علیه‏السلاماست، که با 11
واسطه به امام حسن مجتبى  علیه‏السلام نسب مى‏رساند.

او ملقّب به مرتضى بود و سه پسر به اسامى ابو شهاب عماد الدّوله وزیر،
شمس‏الدّین ابو السرایا عربشاه و ابو نینا نوشروان و چند دختر داشت.[51]

علاّمه عمیدى نسّابه درباره وى چنین نقل مى‏کند:

«او روایت کم مى‏کرد، و فرمانروا و حاکم همدان شد. با سیاست آن جا را
اداره مى‏کرد واموال زیادى جمع نمود، و عمر طولانى کرد تا اینکه در سال
502 ه ق با سنّ بسیار بالا وفات یافت.»[52]

از قول عمیدى فهمیده مى‏شود که، ابو هاشم زید حسنى، علاوه بر علم و
تقوا، مردى محدّث نیز بود، امارت شهر همدان را بعهده داشت و اموال
زیادى را جمع آورى نمود. بعید به نظر نمى‏رسد که مکان کنونى، در گذشته
باغ اختصاصى او بوده و پس از وفاتش او را در باغ او دفن نمودند.

به هر حال، آنچه از منابع بر مى‏آید، نقابت سادات همدان در میان
فرزندان او بود و این خاندان به مجد و شرف، سیادت و نقابت، ریاست و
کرامت، دیانت و فقاهت متّصف بوده‏اند.

مؤلّف کتاب الدّرة الذهبیّه فى إکمال منتقلة الطالبیّة[53] معتقد است که، ابو
هاشم زید در سنّ 85 سالگى در سال 503 ه . ق در رود آور تویسرکان فعلى
وفات یافته و او را در باغ اختصاصى او ـ یعنى این مکان ـ به خاک سپرده‏اند.
روحش شاد باد!

موقعیّت اجتماعى ابوهاشم زید

وى مشهور به السیّد المرتضى علاء الدّوله ابوهاشم زید بن امیر
ابى‏الفضل حسین حسنى همدانى و معروف به امیر تاج‏الدّین زین‏الاشرف
ابوهاشم زید است که به عنوان نخستین رئیس از علویان همدان به شمار
مى‏آید. او ملقّب به «علاء الدّوله» و بسیار جلیل القدر بود. وى اشتهار، اقتدار
و ثروت فراوانى داشت و مادر پدرش، دختر صاحب بن عباد و مادر
خودش، دختر ابوعیسى شادى بن محمّد کردى اسد آبادى (کشته شده در
451 ه) ابن شادى همدانى بود. مؤلّف مجمل التواریخ و القصص، زنجیره
تبارى او را چنین نگاشته است: «المرتضى ابوهاشم زید بن الرضا
ابى‏الحسین بن الزکى ابى‏الحسین على بن النقى ابى عبداللّه‏ الحسین بن
الرئیس ابى‏الحسین على بن عبداللّه‏ (؟) الحسین بن ابى المحمّد (؟) الحسن
بن ابى الحسن زید بن ابى‏محمّد بن... [حسن] بن على بن ابى طالب ـ
علیهم‏السلام.»[54]

این «عبداللّه‏ (؟) الحسین» که شادروان علاّمه «قزوینى»[55] با علامت
استفهامى (کذا؟) و شادروان «بهار» نیز با استفهام (؟) آن را نوشته‏اند. در
حقیقت، بر اثر اسقاط ساده «ابى» از سر «عبداللّه‏»، کسى جز «ابوعبداللّه‏
حسین» نیست که پسر حسن بصرى است.

جمیع مورّخان، درباره ثروت بسیار عظیم[56] ابوهاشم زید با وى
همداستانند، امّا نگفته‏اند که از کجا و از چه راه بدست آورده بود. برخى او را
«بخشنده و ستوده، مالدار و شجاع، صاحب صدقات و نفقات» یاد
کرده‏اند.[57] بى‏سبب هم نیست که عبدالجلیل قزوینى در پاسخ به «ناصبى»،
او را از زمره بزرگان و شخصیّت‏هاى نامدار شیعى، با این وصف که، «سیّد
ابوهاشم علاء الدّوله به همدان، که هنوز (ـ سال 565 ه) حکم در آن خاندان
باقى است» یاد کرده است.[58]

«ظهیرى»[59] و به تبع او «راوندى»[60] وى را به هنگام پیرى، سیّدى نا بینا
(چشم پوشیده) یا کرده‏اند، و از این‏رو، شادروان علاّمه قزوینى او را به نام
«علاء الدوله ضریر» آورده است.[61] لکن این علاء الدّوله ضریر را با پسرش
علاء الدوله زریر ـ به تصوّر تحریف «ضریر» به «زریر» ـ یکى دانسته و هم در
تاریخ وفات وى، بنابر همان تصوّر، اشتباه کرده است.[62]

آنچه بیشتر موجب اشتهار وى در میان مورّخان گردیده، واقعه پرداخت
مال هنگفت، یا مصادره و یا معامله‏اى است، که داستان آن در همه تواریخ
عمومى، تواریخ سلجوقى و زیست نامه‏هاى همگانى عربى و فارسى آمده
است،[63] خلاصه داستان از این قرار است:

سیّد ابوهاشم که ریاست همدان را به عهده داشت، پس از وفات ملکشاه
بن الب‏ارسلان سلجوقى (465-485)، بر آن شهر استیلا یافت. ضیاء الملک
قوام‏الدّین احمد (نظام الملک ثانى) بن نظام‏الملک طوسى وزیر (وزارت
500-517، وفات 544) که اقامتش در همدان به درازا کشیده، و با
علاءالدّوله عداوتى به هم رسانیده بود. در سال 500 ه . ق وى گزارشى
درباره سیّد ابوهاشم علاءالدّوله و بسیارى ثروتش، و تشیّع مردم همدان
توسّط او، به نزد محمّد بن ملکشاه سلجوقى (498-511) در اصفهان
فرستاد و شکایت وى را کرد. سیّد خبردار شد و همراه سه پسر خود به
اصفهان شتافت. مختصر آنکه، با پرداخت هفتصد هزار دینار به سلطان
محمّد (خواه به گونه «مصادره» یا «معامله» فرقى نمى‏کند)، دفن شر کرد، که
این مبلغ را یکباره، به زر سرخ، ظرف بیست روز، به خزانه‏دار سلطان ـ
انوشیروان بن خالد وزیر ـ که براى تحویل گرفتن آن به همدان فرستاده شد،
پرداخت کرد، بى آنکه از بهر آن مِلکى بفروشد و یا دینارى وام کند، یامخده
از پشت خود بجنباند. بنابراین سلطان محمّد، ریاست همدان را همچنان به
وى باز گذاشت.

ابن اثیر، در حوادث سال 494 ه . ق، که مصادف با زمان سلطنت رکن
الدّین برکیارق (487-498ه) است، نیز از وى چنین یاد کرده است. که،
رئیس همدان (یعنى همین سیّد ابوهاشم) توسّط همان سلطان محمّد
مذکور، به صد هزار دینار مصادره شد.[64] همچنین، عماد کاتب افزود:
«انوشیروان گفت: پس از آنکه امیر سیّد ابوهاشم حسنى ـ رئیس همدان ـ در
گذشت، مبلغ دویست و پنجاه هزار دینار از خزانه او به خزانه سلطان محمّد
مذکور، انتقال یافت. این مبلغ براى خاندان آنان هیچ اهمیّتى نداشت؛
سلطان فرزندش را به خود نزدیک گردانید و دست او را در ریاست شهر
بازگذاشت.»[65]

بارى، از شاعران هم عصر وى، «امیر معزى» (متوفّاى 520 ه) قصیده‏اى
در مدح وى، به مطلع

هر کس که دل بر آن صنم دلستان نهاد

  جان در بلا فکند و تن اندر هوان نهاد

در 53 بیت سرود، که چنین فهمیده مى‏شود، علاء الدّوله در سفر
اصفهان، روزى میهمان امیر معزّى شد و شاعر اصرار کرده است که
بیشتر بماند:

گفتم: به داستان مبر از دوستان خویش

  دستان گرفت هر که چنین داستان نهاد

بفشان غبار غربت و بنشین به نزد من

  رخت و بُنه بِنه بر من، گر توان نهاد

گفتا که، خانمان نتوانم فرو گذاشت

  کایزد صلاح شغلم در خانمان نهاد

* * *

وقت رحیل سوى من آمد، وداع کرد

  پس بازگشت و روى سوى کاروان نهاد

* * *

عقلم به مدح «سیّد» سادات «مرتضى»

 دفتر به دست داد و قلم در بنان نهاد

«بوهاشم» آفتاب «رئیسان» شرق و غرب

  کز عدل در دهان ولایت زبان نهاد[66]