مزارات ایران و جهان اسلام

پیرامون مدفون بودن حمزة بن امام موسى کاظم  علیه‏ السلام در روستاى تکیه چهارگنبد شهرستان سیرجان کرمان، مؤلّف کتاب انوار المشعشعین[1] از کتاب لبّ الأنساب[2] چنین نقل نموده است که، حضرت حمزة بن موسى  علیه‏السلاممادرش امّ ولد بود و مدفنش در سیرجان کرمان است. او را سه پسر به نام‏هاى حمزه، على و قاسم بود که هر سه تن از خود فرزندانى داشتند.

از آن جایى که مدارک علما در تعیین صاحبان این قبور، فقط کتب انساب است و در هیچ یک از کتب انساب به غیر از لباب الانساب، اسمى از مدفون بودن حمزة بن امام موسى کاظم  علیه‏السلامدر سیرجان به طور جزم اعلام نشده است، لذا نمى‏توان این قول  را قبول نمود؛ گرچه ما هم منکر نیستیم که در سیرجان امامزاده‏اى به نام حمزه وجودددارد، ولى در این که این حمزه کیست و نسبش  چیست؟ جاى تأمّل است!

مؤلّف کتاب منتقلة الطالبیّه[3] در مورد ورود امامزادگان به سیرجان مى‏ نویسد:

«سیرجان: من أرض کرمان، ذکر من ورود سیرجان من اولاد الحسین بن على، ثمّ
من اولاد محمّد الباقر، منهم ولد موسى الکاظم  علیه‏السلام.»

«بسیرجان أبوالحسن على بن إبراهیم بن محمّدبن موسى الکاظم  علیه‏السلام.»

در این عبارت، مؤلّف کتاب مذکور، ذکرى از حمزه به میان نیاورده و ورود وى را در
این شهر ثبت ننموده است، با اینکه وى در این خصوص بسیار کوشا و دقیق بوده است.
مؤلّف کتاب المجدى[4] نوشته است: «دیگر از احفاد امام موسى کاظم  علیه‏السلام، حمزة بن
احمد بن ابراهیم بن محمّد بن موسى الکاظم  علیه‏السلاماست.» امّا وى مدفن این امامزاده را
معیّن نکرده است. از آن جا که ورود فرزند ابراهیم بن محمّد بن موسى  علیه‏السلامدر کتاب
منتقلة الطالبیّه ثبت گردیده است، لذا احتمالاً امامزاده حمزة بن احمد بن ابراهیم بن
محمّد بن امام موسى کاظم  علیه‏السلام با عموى خود «على بن ابراهیم» به سیرجان وارد شده
و قبر کنونى از آن او باشد.[5]

مرحوم عبّاس فیض در کتاب بدر فروزان مى‏نویسد: «درباره مدفون بودن امامزاده
حمزة بن امام موسى  علیه‏السلامدر سیرجان کرمان، با توجّه به اینکه در آن جا بقعه‏اى به این
نام هم وجود دارد، باید بگوییم که کسى درباره مدفون بودن حمزة بن موسى  علیه‏السلام در آن
جا اظهار عقیده نکرده است، جز مؤلّف کتاب لبّ الانساب که قایل است حمزة بن
موسى بن جعفر  علیه‏السلام در سیرجان کرمان مدفون است، نمى‏توان به سخن ایشان در این

مورد اعتماد و اتکا کرد؛ زیرا غیرمستند و بى‏دلیل و غیرمتّکى به برهان است و از این
جهت، قهرا مطرود و غیرقابل بحث است، خصوصا با توجّه به اینکه اصولاً هیچ یک از
علماى انساب و رجال در کتب خود به این موضوع اشاره ننموده‏اند؛ علاوه بر اینکه
اقوالى بر خلاف قول ایشان هم وجود دارد.»

با توجّه به بیانات مرحوم علاّمه عبّاس فیض  رحمه‏الله، مى‏توان گفت، حمزه مدفون در
سیرجان، از احفاد امام موسى کاظم  علیه‏السلام مى‏باشد و همان گونه که پیش‏تر گفته شد، به
احتمال قوى جناب شاهزاده حمزة بن احمد بن ابراهیم بن محمّد بن امام موسى
کاظم  علیه‏السلام در این بقعه مدفون است و چنان که عادتا نوه را به جدّ اعلا نسبت
مى‏دهند، حمزة بن احمد را با حذف وسائط به امام موسى کاظم  علیه‏السلامنسبت داده و
باعث این اشتباه شده است؛ همانند عبارت کتاب لباب الانساب بیهقى که تشویش در
آن به نظر مى‏رسد.[6]

امام فخر رازى و ابوطالب مروزى از جمله نخستین کسانى هستند که قایل به
مهاجرت و وفات‏احمد بن ابراهیم المجاب ـ برادر سیّد على مدفون در سیرجان ـ
مى‏باشند. از آن جایى که او فرزندى بنام حمزه داشته ما را به این حقیقت رساند که
این جا ـ تکیه چهار گنبد ـ مدفن سیّد حمزه بن احمد بن ابراهیم المجاب بن محمّد
العابد ابن امام موسى کاظم  علیه‏السلامباشد.[7] زیرا تمام عموها، عموزادگان وى در سیرجان،
بافت، بردسیر، رفسنجان و زرند داراى گنبد و بارگاه مى‏باشند.

متأسّفانه از تاریخ تولّد همسر و تاریخ وفات وى چیزى نمى‏دانیم جر این که
احتمال مى‏دهیم او تا ثلث اوّل قرن چهارم هجرى در قید حیات بوده است.

ضامن بن شدقم، ضمن ستایش از خاندان او، وى را مکنّى به ابو محمّد، و صاحب
دو فرزند به اسامى محمّد و ابو عبداللّه‏ احمد دانسته است،[8] ابن مهنّا، جعفر و
عبداللّه‏ را بر تعداد فرزندان وى افزوده و آنان را بلا عقب مى‏داند.[9] از فرزند
زادگان اویند:

1. ابوجعفر احمد بن ابراهیم بن محمّد بن حمزة بن احمد بن ابراهیم المجاب، که
نقیب حایر حسینى و سیدى بسیار جلیل القدر بوده است. ابوالحسن عمرى او را نقیب
خیرخواه و صاحب وجهه یاد کرده و مى‏نویسد: معتمد الدوله امیر ابو منیع قرواش
المقلد او را حبس کرد، یکى از ائمه  علیهم‏السلام را در خواب دید که او را نهى نمود، وى را رها
ساخت و بعد از آن با آل على  علیه‏السلامبه جز خوبى برخوردى نداشت.[10]

2. على الدلال بن یحیى بن احمد بن حمزه، او نابینا بود و در بغداد سکونت داشت
و داراى دو فرزند به اسامى ابو على مطهّر و ابو على ناصر بود.[11]

3. سیّد محمّد گیسو دراز بن على بن محمّد بن على بن طالب بن حمزة بن محمّد
بن سلیمان بن عیسى بن حمزه، اوبه هند مسافرت نمود و در آنجا در گذشت و قبره
مزار عظیم بکلبرجه و قبرش مزار بزرگى در شهر گلبرجه است. او فرزندانى در آنجا
داشت که جملگى از نسل سیّد شفیل بودند، و هم اهل بیت الوزارة فیها آنها از خاندان
وزراء در هند بودند، مردم به تقوى و زهد آنها را مى‏شناختند و از ایشان کرامات بزرگ
و خوارق العادات به منصّه ظهور مى‏رسید. از این رو همیشه سلاطین به زیارت آنها
مى‏رفتند و هرگز آنها به زیارت شاهان مبادرت نمى‏کردند.[12]

برخى نیز بر این عقیده‏اند که شخصیّت مدفون در بقعه تکیه چهارگنبد: امامزاده
شاه حمزه عبدالرحمن از سادات موسوى والامقام منطقه سیرجان در قرن نهم هجرى
است که از عرفا و زهّاد منطقه به حساب مى‏آمده و در سال 862 ه . ق همزمان با دوره
حکومت سلطان ابراهیم بن علاء الدوله بن باسینقر تیمورى در روستاى چهار گنبد در
گذشته است. بر روى سنگ مقبره وى نوشته شده «زبدة العارفین ثقة الاولیا... و
المحققین، بستان عرصه ولایت، آفتاب ملک هدایت، عابد ربّانى، سالک حمدانى، سیّد
جمال الملة و الدّین، حمزة الشاه الرحمانى قدّس اللّه‏ سرّه العزیز فى غرّة شهر رجب
سنه اثنى و ستین و ثمانمانة...»

یک قرن پس از در گذشت وى در سال 950 ه . ق در دوره حکومت شاه طهماست
صفوى شخصى بنام میر وحدة اللّه‏ حسینى برخى املاکش را در منطقه کرمان وقف بر
این امامزاده کرده است.[13]

از آنجایى که سنگ قبرهاى بسیار قدیمى، قبل از تاریخ 862 ه . ق در پیرامون
بقعه پیدا شده، نمى‏توان ادّعاى فوق را بپذیرفت. بلکه ما قایلیم، این شخص در
کنار حرم امامزاده حمزة بن احمدبن ابراهیم بن محمّد بن امام موسى کاظم  علیه‏السلام
مدفون شده است.

توصیف بقعه امامزاده حمزه سیرجان

بقعه باشکوه این امامزاده در درّه‏اى سرسبز در 83 کیلومترى شمال شرق شهر
سیرجان، در روستاى تکیه چهار گنبد واقع شده است.

علّت شهرت این روستا به تکیه چهار گنبد بدان خاطر است که گویند: گنبد چهار
امامزاده به نام‏هاى شاهزاده حمزه معروف به عبدالرحمن، شاهزاده صالح، شاه سبز

پوشان و شاه ولایت، در پیرامون آبادى واقع شده‏اند، باعث نام‏گذارى این روستا به
تکیه چهار گنبد شده است. بناى قبلى که از خشت و گل بوده را در سالیان قبل تخریب
و با نظارت اوقاف بنایى باشکوه به صورت مربّع و به ابعاد 20×20 متر ساخته‏اند که دو
ایوان در شمال و جنوب دارد. طول ایوان جنوبى که مدخل اصلى بقعه است، 5/3 متر،
عرض آن چهار و ارتفاع آن شش متر است که با کاشى‏هاى سه سانتى آجرنما تزیین
شده و چندین کاشى لاجوردى جهت تزیین در زمینه گل و بوته دارد. دو اتاق کوچک
در جانبین این ایوان تعبیه شده که اندازه آن 2×3 متر است که به عنوان کفش‏دارى از
آن استفاده مى‏شود. از این اتاق راهى به بالاى بام بقعه است.

در وسط بقعه، هشت ستون به صورت هشت ضلعى به فاصله سه مترى از هم تعبیه
نموده‏اند و گنبد رفیع بقعه را بر روى آن قرار داده‏اند. با ایجاد هلال‏بندى و
رسمى‏سازى، دور این ستون‏ها را شبستان یا رواق تعبیه نموده و در نتیجه تعداد
هشت گنبد کوچک عرق‏چینى در بالاى رواق‏ها پدید آورده‏اند.

گنبد بنا که به صورت شلجمى است به قطر هفت و ارتفاع 14 متر و به صورت دو
پوش مى‏باشد.

درست در زیر گنبد، میان ستون‏ها، ضریح مطلاّى بسیار عالى که کار
هنرمندان اصفهان است، قرار دارد که طول و عرض آن 3×4 متر است و در
درب ورودى آن کتیبه‏اى به این مضمون نوشته شده است: «ضریح مطهّر حضرت
امامزاده حمزه که توسّط اداره اوقاف شهرستان سیرجان و همکارى هیأت امنا و
اهالى محل در سال 1383 ه . ش ساخته و نصب گردید. ساخت و قلمزنى سیّد
محسن احمدى اصفهان.»

از سال 1382 نیز سنگ کارى دیوارهاى حرم مطهّر آغاز شده که تاکنون ادامه دارد.

بقعه کرسى بلند و توسّط هفت پلّکان به صحن جنوبى آن راه مى‏یابد. تعداد هشت

پنجره نیز جهت نورگیرى در اطراف رواق‏ها تعبیه نموده‏اند که در هنگام تابستان،
هواى خنک را به حرم منتقل مى‏کند. زمین زیارتگاه حدود یک هکتار است. در غرب
بقعه نیز سرویسهاى بهداشتى و پنج واحد زایرسرا به چشم مى‏خورد.

دو اصله درخت چنار بسیار بزرگ و تنومند به ارتفاع تقریبى بیست متر و قطر 25
متر در پانصد مترى حرم قرار دارد که چشمه آبى به نام پاکنده که مشهور است
حضرت امامزاده حمزه پس از متوارى شدن و زخمى بودن از این آب استفاده نموده،
جارى است.

سنگ قبرهاى بسیار قدیمى که تاریخ برخى از آنها سال 987 تا سال 1079ه . ق را
نشان مى‏دهد به طراز ناشیانه‏اى در دیوار حیاط بقعه چیده شده است که این تاریخ‏ها
نشان از قدمت گورستان پیرامون بقعه دارد.

چشم انداز بقعه بسیار زیباست و با اندک هزینه از سوى سازمان میراث فرهنگى و
گردشگرى مى‏تواند به یکى از جاذبه‏هاى توریستى منطقه تبدیل شود.