مزارات ایران و جهان اسلام

سنه 1339 ه . ق»[5]

مرحوم شیخ عبّاس قمّى  رحمه‏الله نیز قبر موجود در حلّه را متعلّق به حمزه‏بن موسى  علیه‏السلام
ندانسته و مى‏نویسد:

«ابویعلى حمزة بن القاسم... ثقه جلیل‏القدر، کثیرالحدیث و صاحب تألیفات است و
شیخ تلعکبرى از او روایت مى‏کند. قبر شریفش در مزیدیّه از اعمال حلّه مى‏باشد. و در
حکایت تشرّف سیّدالعلما و الفقها آقا سیّد مهدى قزوینى حلاوى به خدمت حضرت
صاحب الزمان  علیه‏السلام، اشاره به این بزرگوار و مدفن او شد و حقیر مجمل آن حکایت را در
خاتمه تحیّة الزائر شیخ مرحوم محدّث نورى که به دست احقر تمام شد، ایراد نمودم و

این مقام را گنجایش ذکرش نیست.»[6]

سیّد عبدالرزّاق کمونه نیز در کتاب خود به نام مشاهد العترة الطاهره درباره این
مزار چنین مى‏نویسد: «در اطراف حلّه آرامگاه‏هایى است که به فرزندان ائمّه  علیهم‏السلام
منسوب است؛ از جمله قبر حمزة بن قاسم که در محلّى نزدیک قریه مزیدیّه، از اطراف
حلّه سیفیّه واقع است. این مطلب را سیّدمهدى قزوینى در فلک النجاة گفته است.
در اطراف حلّه آرامگاه بزرگى وجود دارد که داراى بقعه‏اى وسیع و گنبدى بلند
مى‏باشد و به حمزة بن امام موسى کاظم  علیه‏السلاممنسوب است. مردم به زیارت او مى‏روند
و کراماتى به مدفون در بقعه انتساب مى‏کنند. این شهرت بى‏اساس است، بلکه او
حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبیداللّه‏ بن عبّاس بن امیرالمؤمنین  علیه‏السلام
است که کنیه‏اش ابویعلى مى‏باشد. به گفته سیّدجعفر بحرالعلوم، وى مردى موثق
و بزرگوار بوده است.»[7]

شیخ ذبیح اللّه‏ محلاّتى نیز پس از ذکر نام و نسب شریف حمزه ابویعلى، مدفن او را
نزدیک شهر حلّه مى‏داند.[8]

حمزة بن قاسم کیست؟

حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبیداللّه‏ بن عبّاس الشهید بن امام
امیرالمؤمنین على  علیه‏السلام، مکنّى به ابویعلى، از نواده‏هاى قمر بنى‏هاشم حضرت ابى
الفضل العبّاس  علیه‏السلام است که با پنج واسطه به آن جناب منتهى مى‏شود.

وى سیّدى جلیل، شریف و از بزرگان سادات علوى در عراق و حلّه بود. جدّ دوّم او

حمزة بن الحسن مکنّى به ابوالقاسم و شباهت بسیارى با حضرت امیرالمؤمنین
على  علیه‏السلام داشت؛ از این رو او را حمزة الشبیه مى‏گفتند. مأمون درباره‏اش به خطّ خود
نوشت: «به حمزة بن حسن که شبیه امیرالمؤمنین على بن ابى طالب  علیه‏السلام است، صد
هزار درهم عطا شود.»

او با زینب دختر حسین بن حسن بن اسحاق بن على بن عبداللّه‏ الجواد بن جعفر
الطیّار  علیه‏السلامازدواج کرد و ثمره آن دو فرزند پسر، یکى به نام على که در بغداد مى‏زیست
و او جدّ امامزاده ابویعلى حمزه است و دیگرى قاسم مشهور به طبرى بود.[9]

اکثر علماى رجال حمزة بن حسن را ستوده‏اند و قایل به صحیح الاعتقاد بودن وى
هستند. او کتابى به نام مقاتل الطالبیّین دارد که ابوالفرج اصفهانى در کتاب مقاتل
الطالبیّین خود روایات بسیارى از آن نقل نموده است. حمزة الشبیه از حضرت امام
على النقى  علیه‏السلامو امام حسن عسکرى  علیه‏السلامروایاتى نقل نموده است.[10]

نجاشى اقدم رجالیّون درباره حمزة بن قاسم مى‏نویسد:

«او مکنّى به ابویعلى، مردى ثقه، جلیل القدر و از اصحاب ما (یعنى امامیّه) و
کثیرالحدیث بوده است. او صاحب کتابى مى‏باشد که شاگردان امام صادق  علیه‏السلام و راویان
از آن حضرت را در آن گرد آورده و کتاب خوبى است و نیز کتاب توحید، و کتاب
زیارات، و کتاب مناسک و کتاب ردّ بر محمّدبن جعفر اسدى از جمله تألیفات و
تصنیفات اوست.»[11]

شیخ طوسى  رحمه‏الله نیز در کتابش در «باب من لم یرو عنهم  علیه‏السلام» کسانى که ائمّه  علیه‏السلامرا
ندیده‏اند امّا از آنان روایت مى‏کنند، نام دو حمزة بن قاسم را بیان مى‏کند که یکى

به نام حمزة بن القاسم العلوى و دیگرى حمزة بن القاسم با کنیه ابوعمرو هاشمى
عبّاسى مى‏باشد، که تلعکبرى از هر دوى آنان روایت نقل نموده است. از این رو
صاحب کتاب نقد الرّجال به قرینه روایت تلعکبرى، آن دو را یک نفر دانسته است،
لیکن بعید مى‏باشد؛ زیرا علوى از فرزندان امیرالمؤمنین  علیه‏السلام و هاشمى از نواده‏هاى
عبّاس عموى پیامبرند.[12]

نام وى در اکثر کتب رجالى و روایى شیعه به نیکى یاد شده است و مرحوم شیخ آغا
بزرگ طهرانى به عنوان الشریف ابویعلى صاحب کتاب یاد مى‏کند. مامقانى در کتاب
رجال خود، پس از آنکه شرح حال وى را به تفصیل نگاشته و اقوال علما را درباره مدح
و تجلیل وى آورده است، مى‏نویسد: «وى تا سال 339 ه . ق زنده بود.»[13]

به قول مرحوم علاّمه محمّد حرزالدّین «کان ابویعلى من علماء الامامیّه الثقات
الأجلاء و من مشایخ الاجازة و رواة الحدیث، ذکره علماء الرجال بکلّ ثناء و اطراء علیه
بالعلم و الورع و الوثاقه.»[14]

ابویعلى حمزه از علماى بزرگ امامیّه (شیعه) و از ثقات آنان بود. او از بزرگان اجازه
و راوى حدیث به شمار مى‏آمد. علماى رجال از او به نیکى یاد نموده و او را به علم و
تقوا و وثاقت موصوف کرده‏اند.

قبر حمزه در حله چگونه شناسایى شد؟

مرحوم محدّث نورى  رحمه‏الله در کتاب جنّة المأوى در نقل حکایات کسانى که در غیبت
کبرى خدمت امام زمان ـ عجّل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف ـ مشرّف شده‏اند، از میرزا
صالح، فرزند ارشد آقا سیّدمهدى قزوینى ـ قدسّ سرّه ـ نقل مى‏کند که، پدرم فرمود:

«خبر داد والد ماجدم که، ملازمت داشتم به بیرون رفتن به سوى جزیره، که در
جنوب حلّه و بین دجله و فرات مى‏باشد، جهت ارشاد و هدایت عشیره‏هاى بنى زبید به
مذهب تشیّع؛ زیرا همه ایشان به مذهب اهل سنّت بودند و به برکت هدایت والد  علیه‏السلام
هم به سوى مذهب امامیّه ـ ایّدهم اللّه‏ ـ برگشتند و تاکنون به همان نحو باقى هستند و
بالغ برده هزار تن مى‏باشند.

در این جزیره مزارى وجود دارد معروف به قبر حمزة بن موسى  علیه‏السلام و مردم او را
زیارت کرده و کرامات بسیارى از او نقل مى‏نمایند. در اطراف آن امامزاده،
قریه‏اى مشتمل بر صد خانوار وجود دارد. هنگامى که من به جزیره مى‏رفتم، از آن جا
عبور مى‏کردم، آن امامزاده را زیارت نمى‏نمودم؛ زیرا نزد من مسلّم بود که
حضرت حمزه  علیه‏السلامفرزند بلافصل امام موسى بن جعفر  علیه‏السلامدر شهرى رى، در جوار
سیّد الکریم حضرت عبدالعظیم حسنى  علیه‏السلام مدفون است، لذا اهمیّتى به این بقعه
و صاحب قبر آن نمى‏دادم.

پس یک بار بنابر عادت خود، از منزل بیرون رفتم و در نزد آن قریه مهمان بودم و
اهل آن قریه از من خواستند که مرقد مذکور را زیارت کنم و من امتناع ورزیدم و به
آنان گفتم: من مزارى را که نمى‏شناسم زیارت نمى‏کنم. به دلیل اعراض من از زیارت
آن مزار، رغبت مردم به آن کم شد. آنگه از نزد ایشان حرکت نمودم و شب را در قریه
مزیدیّه، در خانه یکى از سادات آن جا ماندم. چون سحر شد، براى نافله شب برخاستم.
وقتى از نماز فارغ شدم، به انتظار طلوع فجر نشستم؛ ناگاه سیّدى بر من وارد شد که او
را به صلاح و تقوا مى‏شناختم و از سادات قریه مجاور بود. سلام کرد و نشست. گفت: یا
مولانا! دیروز مهمان اهل قریه امامزاده حمزه شدى و او را زیارت ننمودى؟ گفتم: آرى!
فرمود: چرا؟ گفتم: من زیارت کسى را که نمى‏شناسم نمى‏کنم. اعتقاد من این است که،
حمزه فرزند حضرت امام موسى کاظم  علیه‏السلام در رى مدفون است. فرمود: رُبّ شُهرة لا

اصل لها، چه بسا چیزهایى است که شهرت یافته و لیکن اصلى ندارد. این قبر حمزه
فرزند امام موسى بن جعفر  علیه‏السلام نیست، هر چند چنین مشهور است. این قبر ابویعلى
حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبیداللّه‏ بن ابى الفضل العبّاس بن
امیرالمؤمنین  علیه‏السلام است که یکى از علما و اهالى حدیث بود و علماى علم رجال هم در
کتبشان از او یاد کرده و وى را به علم و ورع ستوده‏اند:

پیش خود گفتم: این مرد از عوام سادات است و از اهل علم اطّلاع بر علم رجال و
حدیث نیست؛ شاید این کلام را از بعضى علما آموخته است. پس به جهت مراقبت و
اطّلاع از طلوع فجر برخاستم و آن سیّد هم برخاست و رفت، و من غفلت کردم که از او
بپرسم این مطلب را از چه کسى فراگرفته‏اى. چون صبح شد و نماز صبح را خواندم،
براى تعقیب نماز صبح نشستم، تا آنکه آفتاب طلوع کرد. چون همراه من چند جلد از
کتب رجال بود، آنها را مطالعه کردم، دیدم بیان سیّد درست است؛ این بزرگوار، ابویعلى
حمزة بن قاسم علوى مى‏باشد.

صبح اهل قریه به دیدن من آمدند سیّدى شبیه سیّد یاد شده در میان آنها بود. به
او گفتم: از شما متشکرم که سحر پیش من آمدى و مرا از قبر جناب حمزة بن قاسم
علوى خبر دادى! بگو ببینم این مطلب را از کجا گفتى و از چه کسى شنیدى؟

پس سیّد گفت: به خدا قسم! من پیش از این ساعت نزد شما نیامدم و من شب گذشته
در بیرون قریه بودم و شنیدم شما آمده‏اید، پس امروز به زیارت شما مشرّف شدم.

با این پیشامد، به اهل قریه گفتم: لازم شد که برگردم و جناب حمزه را زیارت کنم و
من شکى ندارم، شخصى که هنگام سحر تشریف آورد، حضرت صاحب الأمر عجّل اللّه‏
تعالى فرجه الشریف ـ بود.

چون در این واقعه، حضرت صاحب الامر (عج) مدفون بودن حضرت حمزة بن
موسى  علیه‏السلام را در رى نفى نکرده‏اند و نیز از اقوال دیگر علما که مفصّلاً بیان خواهد شد،

ثابت مى‏شود که این بزرگوار نوه حضرت عبّاس بن على  علیه‏السلام مى‏باشد و مزار مشهور در
شهر رى از آن حضرت حمزة بن موسى  علیه‏السلام است و باید از او تجلیل و تکریم کرد و او را
با قربت الى اللّه‏، زیارت نمود.[15]