مزارات ایران و جهان اسلام

علماى انساب تعداد فرزندان حمزة بن موسى  علیه‏السلام را سه پسر و هشت دختر مى ‏دانند.
متأسّفانه، اسامى دختران وى در هیچ یک از منابع موجود ذکر نشده و تنها به ذکر اسامى فرزندان ذکور وى که عبارتند از؛ على که در شیراز مدفون است و حمزه و قاسم اشاره کرده‏اند.[1]  مرحوم بیهقى، فرزند ذکور چهارمى به نام احمد براى وى قایل شده است.[2]

اینک به شرح حال مختصر آنان و برخى از نوادگانش خواهیم پرداخت.

1. حمزة بن حمزه  علیه‏السلام؛ مادرش امّ ولد بود و خود او در خراسان پیشوا و مقدّم
سادات آن جا به شمار مى‏آمد[3] و از او به عنوان حمزة الثائر (حمزه انقلابى) یاد
کرده‏اند؛ امّا عمیدى نسّابه از او به عنوان حمزة الثانى یاد نموده است.[4] از او نوادگان
اندکى باقى مانده است که برخى از ایشان در بلخ مى‏باشند و اعقاب او از یک فرزندش
به نام على بن حمزة بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام است.[5] علاّمه نسّابه ابن طباطبا وى را
مکنّى به ابواسحاق دانسته و مى‏نویسد: على بن حمزة بن حمزة بن موسى  علیه‏السلامبه شیراز
مهاجرت نموده و از آن جا به بلخ رفته است.[6]

به هر حال، وى سیّدى جلیل القدر و شریف و از بزرگان سادات خراسان بود و در آن جا
وفات یافته و هم اکنون آرامگاه وى در ترشیز کاشمر یکى از مزارات با شکوه استان
خراسان و شهرستان کاشمر مى‏باشد که در گذشته به مزار حمزة بن موسى  علیه‏السلامشهرت
داشت و ما در بحث مدفن حمزة بن موسى  علیه‏السلام به طور مفصّل به آن اشاره نمودیم.[7]

2. قاسم بن حمزه  علیه‏السلام؛ مادرش امّ ولد (کنیز) بود.[8] او مکنّى به ابومحمّد[9] و

معروف به قاسم اعرابى است[10] و نسلش تنها از محمّد اعرابى مى‏باشد.[11] فرزندان او
در هرات، طبرستان، خراسان و رى پراکنده بودند. قاسم داراى چهار پسر به اسامى
احمد، على، محمّد اعرابى و حسن مى‏باشد.[12]

از محمّد اعرابى بنا به نقل امام فخر رازى،[13] شش فرزند به جا مانده است که
عبارتند از:

1. احمد ابوعلى الاسود، که نقیب شهر طوس و سیّدى جلیل القدر بود.

2. عبداللّه‏ ابومحمّد جرجانى، ملقب به ابى زبیبه بود، برایش فرزندانى در فارس و
ارّجان نوشته‏اند. آرامگاه عبداللّه‏ در شهر گرگان قرار دارد و از زیارتگاه‏هاى مشهور
استان گلستان است.

3. موسى، اعقابش در طبرستان مى‏زیستند.

4. قاسم، اعقاب او در هرات منتشر مى‏باشند.

5. عبّاس سیاه، که در طبرستان مى‏زیست، از بزرگان علما و مفسّرین به نام شیعه
است و هم اکنون مزار با شکوه و عظیمى در شهرستان سارى به او منسوب مى‏باشد که
به اشتباه او را عبّاس بن موسى  علیه‏السلام مى‏خوانند.[14]

6. على، در هرات زندگى مى‏کرد.

مرحوم عبّاس فیض در کتاب بدر فروزان[15] مى‏نویسد: اعقاب قاسم بن حمزه تنها

از سه فرزندش به نام‏هاى على، محمّد و احمد مى‏باشد.

به هر حال، نسل احمد بن محمّد الاعرابى بن قاسم بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام از چند
پسر است که من جمله ایشان، ابومحمّد اسماعیل جدّ شاهان صفوى مى‏باشد.[16]

از جمله نوادگان محمّد بن قاسم اعرابى، ابوجعفر محمّد بن موسى بن محمّد
ابى‏القاسم بن حمزه است که در خدمت پادشاهان سامانى به سر مى‏برد و با وزراى آنان
معاشرت داشت.[17]

کیفیّت شهادت و محلّ دفن قاسم

از مهاجرت قاسم بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام به ایران، در هیچ یک از کتب انساب
گذشته ذکرى به میان نیامده است و تنها علامه نسّابه، ضامن بن شدقم در کتاب تحفة
الأزهار مى‏نویسد: «ابومحمّد القاسم کان سیداً جلیلاً، عظیم الشان، رفیع المنزله،
متمسّکا بنهج آبائه الکرام، معلناً بمذهب اجداده علیهم السّلام مبرهنا بما ورد عن
النّبى  علیه‏السلام فبلغ امره أحمد بن محمّد بن المعتصم باللّه‏ العبّاسى فأمر بقتله، فانهزم
خائفاً و جلا إلى اصفهان، فلزموا باثره فوجده مع ابن اخیه حمزه نائمین فى قریة
اشترجان من توابع اصفهان فقتلوهما نیاما لیوم السبت 16 من شهر رجب سنه 255
ه . ق و قبر هما مشهور یزار.»[18]

[یعنى:] «ابو محمّد قاسم، سیّدى جلیل القدر، عظیم‏الشأن و بلندجایگاه بود. او به
روش پدران بزرگوارش قدم بر مى‏داشت و مذهب اجدادش را آشکارا بیان و اعلام
مى‏نمود و آن چه از نبىّ  صلى‏الله‏علیه‏و‏آله رسیده بود، درباره امامت ائمّه  علیهم‏السلام و... آشکارا بیان
مى‏نمود، تا اینکه گزارش او را به خلیفه معتصم باللّه‏ عبّاسى دادند و او امر به قتل وى
کرد. قاسم به اصفهان گریخت و بعد از رفتن او، پا به پاى وى رفتند و او را با پسر

برادرش حمزه، در قریه اشترجان از توابع اصفهان، در حال خواب پیدا کردند و آن دو
را در روز (شنبه 16 رجب)[19] سال 255 ه . ق به شهادت رساندند و قبر آنان مشهور و
زیارتگاه است.

سیّد عبدالرزاق کمونه همین نقل قول را از علامه نسّابه، ضامن بن شدقم در کتابش
آورده است و مى‏نویسد: «ابن شدقم در تحفة الازهار گوید: احمد بن محمّد معتصم
فرمان قتل قاسم را صادر کرد. پس قاسم به اصفهان گریخت و بعد از رفتن او، پا به پاى
او رفتند و او را با پسر برادرش حمزه در قریه اشترجان از توابع اصفهان در حال خواب
پیدا کردند. این جریان در سال 250 ه . ق روى داد و قبر آن دو امامزاده مشهور و
زیارتگاه است. مؤلف گوید: حمزة بن حمزة بن موسى الکاظم  علیه‏السلام دو پسر به نام
اسماعیل و على داشته است، که ابن شدقم ذکر نکرده که کدام یک از آن دو با عموى
خود قاسم همراه بودند، و من جز ابن شدقم کسى از علماى نسب را ندیدم که مطلب
بالا را یاد کرده باشد و اللّه‏ اعلم.»[20]

با اینکه مرحوم ضامن بن شدقم سال شهادت را 255 ه . ق نوشته، مرحوم علاّمه
کمونه در نقل قول آن پنج سال را از قلم انداخته و سال 250 ه . ق را نوشته است، که
ظاهرا به طور مستقیم کتاب تحفة الأزهار را ندیده و از او نقل ننموده است، یا اینکه
وى این تاریخ را مطابق سال حکمرانى خلیفه عبّاسى معتصم ندانسته؛ از این رو پنج
سال آخر آن را کسر کرده است و یا اینکه نسخه‏اى دیگر از کتاب تحفة الأزهار در دست
داشته است. از طرفى، در همان کتاب اشاره به همراهى على بن حمزة بن حمزة بن
موسى  علیه‏السلام با قاسم بن حمزه  علیه‏السلام شد که آشفتگى در عبارت آن بچشم مى‏خورد، که در

قسمت تاریخ و کیفیّت شهادت على بن حمزه  علیه‏السلاماشاره خواهد شد.

به هر حال، هم اکنون مزار حضرت على بن حمزة بن حمزة بن موسى  علیه‏السلامو قاسم
بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام در قریه اشترجان از توابع شهرستان فلاورجان استان
اصفهان، داراى گنبد و بارگاه باشکوهى مى‏باشد که توسّط هیأت امنا اداره مى‏شود.[21]
مرحوم عبّاس فیض در کتاب گنجینه آثار قم مى‏نویسد:

«در مظهر قنات دهکده کهک، در چند کیلومترى ترخوران تفرش، بقعه و بارگاهى
است باستانى که مدفن شاهزاده قاسم از احفاد امام کاظم  علیه‏السلام است و به ظنّ قوى نام
برده قاسم بن حمزة بن امام موسى کاظم  علیه‏السلام مى‏باشد که به نقل تاریخ قم، به همراه
برادرزاده خود حمزة بن على بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام از مدینه طیّبه به مقصد ایران
بیرون آمد، تا به سرزمین قم رسید. و در وادى آشتجان (آشتیان)، در سایه درختى
آرمیده بودند که راهزنان به طمع مال و مرکوبشان، آنان را به قتل رسانیدند. و چون در
بین ساداتى که به جانب قم آمده‏اند، شخص دیگرى به نام قاسم نیست و در وادى
آشتیان و اطراف آن هم مقبره دیگرى منتسب به قاسم وجود ندارد، مى‏توان گفت که،
شاهزاده قاسم مدفون در این گنبد، همان قاسم بن حمزه است؛ و بنابراین باید معتقد
شد که، حمزة بن على هم در جوار او دفن شده است.

امّا نقل اجساد از حدود آشتیان بدین مکان، از امورى است که امروزه قابل بررسى
نیست؛ چه بسا کاروانى از مردم کهک در رسیده، آنان را هم چون قبلاً دیده بود،
شناخته به جانب کهک نقل داده باشند.

به هر صورت ساختمان مزبور مشتمل بر یک بقعه و قبّه با چهار ایوان و چهار
حجره غرفه‏دار است که نهر آب جارى قنات و اشجار چنار کنار آن بدان محوّطه

صفا داده است.»

همچنان که ملاحظه فرمودید، مرحوم عبّاس فیض داستان شهادت قاسم و حمزه
را به نقل از کتاب تاریخ قم، محلّ وقوع آن را در آشتجان، آشتیان امروز دانسته و
همین امر به چند دلیل باعث اشتباه وى شده است:

اوّلاً: داستان فوق در کتاب تاریخ قدیم قم که تألیف حسن بن محمّد بن حسن قمى
در سال 378 ه . ق و به امر صاحب بن عبّاد تألیف یافته وجود ندارد و همچنین ترجمه
آن به دست حسن بن على بن حسن بن عبدالملک قمى در سال 805 ه . ق صورت
گرفته، هیچ اشاره‏اى به این واقعه در پاورقى نشده است. بنابراین معلوم مى‏گردد که،
مرحوم فیض مطلب فوق را از کتاب تاریخ قم، تألیف مرحوم ناصر الشریعه اقتباس
نموده و از آن جایى که داستان شهادت قاسم و حمزه تنها در کتاب تحفة الأزهار آمده
است، لذا او مکان شهادت آن دو امامزاده را از کتاب وى رونوشت نموده که به جاى
اشترجان و عدم تطبیق آن به موضعى در اصفهان به آشتجان و یا آشتیان امروزه
تبدیل نموده است، و مرحوم فیض هم به واسطه تحریف نقل او، چنین نتیجه گرفته
است که، این امامزادگان در آشتیان به شهادت رسیده‏اند؛ امّا چون در اطراف آن
بقعه‏اى به نام این دو نبوده، پس حتما کاروانى از مردم کهک تفرش، آن دو جسد مطهّر
را به آن جا نقل مکان داده و دفن نموده‏اند و بارگاه کنونى در کهک از آنِ این دو است.
حال آن که این داستان سرایى‏ها از عدم تحقیق و نیافتن موضعى در اصفهان به نام
اشترجان مى‏باشد که سابقه‏اى بس طولانى در گذشته دارد و مسجد جامع آن یکى
از شاهکارهاى معمارى مى‏باشد.[22] از این رو استدلال مرحوم فیض مبنى بر دفن
قاسم بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام و حمزة بن على بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام در کهک تفرش

بى‏اساس است و بارگاه کنونى از آنِ یکى دیگر از سادات مى‏باشد که به احتمال
قوى، مدفن یکى از سادات حسینى است که در شهر قم مى‏زیسته و نسب او از
قرار ذیل است:

قاسم بن حسین بن زید بن على الشبیه بن حسین ذى الدمعة بن زید الشهید بن
الإمام زین العابدین  علیه‏السلام که به نام مادرش، امّ کلثوم یا کلثم بنت حسین‏بن حسین بن
زید شهید  علیه‏السلام مشهور و معروف به ابن کلثوم یا کلثم است.

ابوطالب مروزى، او را ساکن در شهر قم مى‏داند.[23] مرحوم امام فخر رازى، اولاد
وى را در شهر رى و ارّجان ذکر کرده که معلوم مى‏شود او در قم سکونت داشته است.[24]
وى داراى دو فرزند به نام محمّد و ابوعبداللّه‏، معروف به بن و حسین بود.[25]

علامه نسّابه ابن طباطبا او را ساکن شهر رى دانسته و فرزندان او را محمّد، عبداللّه‏
و امّ القاسم و سکینه بر شمرده است.[26] از آن جایى که قول ابوطالب مروزى پس از
قول ابن طباطبا از لحاظ زمانى است، مى‏توان گفت که، قاسم بن الحسین در شهر رى
سکونت داشته، سپس به شهر قم مهاجرت نموده و در همین شهر نیز ماندگار شده
است. امّا فرزندان او در رى، ارّجان و دیگر شهرهاى اسلامى پراکنده شده‏اند. قاسم بن
الحسین یکى از معاریف سادات حسینى مى‏باشد و بعید به نظر نمى‏رسد که همچون
دیگر سادات و نقبا که در تابستان گرم قم به باغ اختصاصى خودشان در اطراف قم
مى‏رفته‏اند، او نیز طبق عادت به کهک قم (تفرش) مهاجرت کرده و در همان جا وفات
نموده و دفن شده باشد.[27]

ثانیا: مرحوم فیض و دیگران حمزه را فرزند على بن حمزة بن موسى  علیه‏السلاممى‏دانند؛
در حالى که قبلاً در مبحث تعداد فرزندان على بن حمزه  علیه‏السلام ثابت شد که، وى هیچ
فرزندى نداشته و بلاعقب و دارج از دنیا رفته است، و این شخص باید ابوحمزه على بن
حمزة بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام باشد که به اشتباه و به جهت تشابه اسمى و نسبى به
على بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام نسبت داده شده و یک حمزه از درج کلام افتاده است و
همه این اشتباهات به خاطر آشفتگى در متن کتاب تحفة الازهار مى‏باشد.

امّا آن چه مسلّم است اینکه، حضرت قاسم بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام به همراه
برادرزاده خود، ابوحمزه على بن حمزة بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام در اشترجان اصفهان
مدفون مى‏باشند.

3. احمدبن حمزه  علیه‏السلام؛ نام وى را تنها مرحوم علاّمه نسّابه بیهقى ـ متوفّاى 565
ه . ق ـ در کتاب خود جزء فرزندان بلاعقب حمزة بن موسى  علیه‏السلام یاد مى‏کند و دیگر هیچ
اشاره‏اى از نام و کیفیّت زندگانى او نمى‏نماید و در هیچ یک از کتب انساب، ترجمه او
یافت نمى‏شود.[28]

4. على بن حمزه  علیه‏السلام؛ مشهورترین فرزند حضرت حمزة بن موسى  علیه‏السلام، امامزاده
جلیل القدر، سیّد على بن حمزه  علیه‏السلام است که نام وى در اکثر کتب انساب و تاریخ به
شایستگى یاد شده است.