- جمعه ۲۸ شهریور ۹۳
این بقعه در 3 کیلومترى شمال اردبیل و در آبادى کلخوران واقع شده است. در این آبادى، باغ بزرگ و مصفایى به نام «باغ شیخ» به وسعت فعلى 150 در 200 متر وجود دارد که در آن چندین مقبره تاریخى ساخته شده و بزرگترین آنها بقعه سیّد امین الدّین شیخ جبرئیل ـ پدر شیخ صفّىالدّین اردبیلى ـ است. از جمله آرامگاههاى موجود این باغ، بقعه متبرّکه امامزاده حمزه در جنوب غربى آن قرار گرفته که تقریبا به شکل مربّع، با طول اضلاع 4 متر است و تماما با آجر ساخته شده است. این بقعه داراى یک درِ ورودى کوچک از طرف شمال و طرف مقابل آن، یک پنجره کوچک است؛ مرقد امامزاده در وسط این بنا قرار دارد و صاحب آن را از فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام مى دانند.[1]
در این مجموعه و در شمال بقعه شیخ جبرائیل، اتاق مربّع شکل کوچکى است که
شخصیّت مدفون در آن را محمّد اعرابى بن القاسم بن حمزة بن موسى علیهالسلاممىنامند؛
بنابراین مزار حمزه در صحن فوق الذکر را مربوط به جدّ او، حمزة بن موسى علیهالسلام تلقى
نمودهاند. شاهان صفوى به گمان اینکه آن جا مدفن جدّ آنان است، گنبد و بارگاهى بر
آن بنا داشتهاند، که بنابر تحقیق این انتساب صحّت ندارد، بلکه نگارنده با اطمینان
کامل شخصیّت مدفون در آن را حمزة بن على بن موسى بن إسماعیل بن الإمام موسى
کاظم علیهالسلام مىداند؛ زیرا علاّمه نسّابه سیّدمحمّد کاظم یمانى، از اعلام قرن نهم هجرى،
مزار فرزندان حمزه و برادرش عبّاس را در آذربایجان مىداند[2] و این بدان معنى است
که، آنان در آذربایجان سکونت داشته و صاحب فرزندانى شدهاند. پر واضح است که،
لفظ آذربایجان در لسان علماى انساب، مطلق شهرهاى آن است و با وجود مزارى به
نام حمزه در اردبیل، آن شخصیّت با این مزار مطابقت دارد.[3]
مؤلّف کتاب بحرالانساب که کتابش از اعتبار خاصّى برخوردار نیست، مىنویسد:
«از فرزندان صالح امام موسى کاظم علیهالسلام پنج فرزند، حمزه، قدرالدّین، قوام الدّین،
بدرالدّین، صدرالدّین ـ قدّس اللّه اسرارهم ـ از بغداد روى به ولایت رى نهادند و چون به
شهر رسیدند، متفرّق شدند. حمزه و صدرالدّین رو به ولایت اردبیل نهادند و چون به
شهر رسیدند، وطن ساختند و به تفسیر احکام اسلام و ارشاد خلایق پرداختند و هم در
آن جا درگذشتند. مدفن حضرت حمزه در کلخوران است و بقعه شیخ امینالدّین
جبرائیل، پدر شیخ صفى الدّین و چند قبر، در شمال آستان کوچک او ساخته شده و
قبر حضرت صدرالدّین نیز در همین قریه، تقریبا در یک کیلومترى سمت غربى آن، در
وسط اراضى زراعتى واقع است.»[4]
در دائرة المعارف تشیّع پس از ذکر داستان فوق مىنویسد:
«لازم به تذکّر است که، بیشتر منابع، مزار سیّد حمزه فرزند امام موسى کاظم علیهالسلامرا
در شهر رى و در آستانه حضرت عبدالعظیم علیهالسلام مىدانند.»[5]
در بیانات مؤلّف بحرالانساب، حمزه را داراى برادرانى به اسامى صدرالدّین،
قدرالدّین و قوام الدّین دانسته است که بر فرض صحّت آنان، اسامى ترکیبى از قرن
چهارم به بعد مرسوم شده و هیچ کدام از ائمّه علیهالسلام و حتّى تا پشت چهارم از فرزندان و
نوادگان آن حضرت، چنین اسامى نداشتهاند، و این به وضوح در کتب انساب پیداست.
بنابراین چنین مطالبى نشان مىدهد که کتاب بحرالانساب از اعتبار خاصّى برخوردار
نمىباشد و مؤلّف آن از این داستان سرایىها براى امامزادگان زیاد نوشته و اکثر آن
شبیه به افسانه است تا واقعیّت!
مؤلّف کتاب نگاهى به آثار و ابنیه تاریخى اردبیل، قبل از بیان داستان مجعول
بحرالانساب مىنویسد: «گو اینکه صاحب کتاب مراة البلدان، قبر سیّد حمزة بن موسى
الکاظم علیهالسلام را در شهر رى، در زاویه حضرت عبدالعظیم علیهالسلاممىداند. امّا بنابر قول
بعضى از کتابهاى تاریخى...» وى به چشم تردید به این داستان نگاه مىکند و در پایان
نیز مىگوید: «امامزاده حمزه کلخوران در محل به نام سارى گل آقاسى یا آقاى گل زرد
نیز معروف است؛ دلیل این معروفیّت در اعتقادات مردم محل چنین است که، در
جریان یکى از حملههاى خارجى، زنى از ترس تجاوز بیگانگان، به درخت گل زردى که
کنار بقعه بوده پناه مىبرد و نجات مىیابد.»[6]
آنچه گذشت نشان مىدهد که اولاً، هر بقعهاى در ایران به نام حمزه وجود دارد،
اهالى آن مناطق او را فرزند امام موسى کاظم علیهالسلام و برادر امام رضا علیهالسلاممىدانند و براى
خود دلیلى از برخى کتب بىاعتبار نقل نموده و داستانهایى براى وى جعل مىنمایند.
ثانیا، قریب به اتّفاق، تمام این مزارات در عهد سلطنت شاهان صفوى ساخته شده
است و آنان چون محلّ دقیق مدفن جدّ خود، حضرت حمزة بن موسى علیهالسلام را
نمىدانستند، به همین دلیل هر کجا که بقعهاى به نام او مىدیدند، براى وى گنبد و
بارگاه بنا مىکردند و موقوفاتى نیز براى آن دست و پا مىنمودند.
[1]. فهرست بناهاى تاریخى واماکن باستانى ایران: 3، آثار باستانى آذربایجان: 226ـ213، نگاهى به آثار و ابنیهتاریخى اردبیل: 121ـ139، راهنماى آثار تاریخى آذربایجان شرقى، 33ـ35، بقعه شیخ جبرائیل: 20ـ24،
نگاهى به ترایخ آذربایجان: 318ـ320، دهکده شیخ تلخوران: 65ـ91، بناهاى آرامگاهى: 287.
[2]. النفحه العنبریه: 90.
[3]. الدرة الذهبیه 1: 27.
[4]. دائره المعارف تشیّع 2: 437، اردبیل درگذر تاریخ 23: 18.
[5]. دائرة المعارف تشیّع 2: 437، اردبیل درگذر تاریخ 23: 18.
[6]. همان، 128، دائره المعارف تشیّع 2: 437.
- ۱۷۶۱
- ادامه مطلب