- جمعه ۲۸ شهریور ۹۳
این برجها در یک کیلومترى روستاى حصار ارمنى ـ از توابع خرقان غربى، و در 32 کیلومترى جاده قزوین ـ همدان قرار دارند. برجهاى خرقان در محوطه وسیعى به فاصله کمى از یکدیگر قرار گرفتهاند و از بسیارى جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج شرقى، قدیمىتر از برج غربى است.
بناى برج شرقى داراى نقشه هشت ضلعى با ستونهاى مدور در هشت گوشه است که قسمت ازاره آن در سال 1347 ه . ش تعمیر و مرمّت گردیده است. تمامى بنا به ضخامت 60 سانتى متر با آجرهاى ساده به ابعاد 5×19×19 سانتى متر یا 5×20×20 سانتى متر ساخته شده، سپس روى آن پوششى تزئینى با آجر به ضخامت 21 سانتى متر اجرا شده است. قطر ستونهاى مدورِ گوشههاى بنا، به جز دو تاى آنها که راه پلّه مارپیچ منتهى به بام را در بر مىگیرند، همگى یکسان است. براى رسیدن به راه پلّهها باید از درِ مستطیل شکل کوتاهى که در داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پلّههاى هر راه پلّه 22 عدد است.
با توجّه به ویژگىهاى تاریخى بناى برج، مىتوان گفت که در میان
گنبدهاى دو پوستهاى که پوسته دوّم آنها مخروطى شکل نیست، این بنا
نخستین گنبد دو پوسته قرن پنجم هجرى به شمار مىرود و از این نظر حایز
اهمیّت است.
نماى خارجى بناى برج به تمامى از آجرهاى تزئینى است. وجود همین
نماى آجرى است که منظر برج را به صورت یکى از زیباترین و چشم گیرترین
آثار معماران قرن پنجم ایران در آورده است. این تزئینات، بر روى ساقه گنبد
و ضلعهاى هشت گانه صورت گرفته است.
قاب سازىهاى تزئینى داخل طاق نماهاى ضلعهاى هشت گانه هر یک
داراى طرح و نقش خاصّى هستند که هیچ یک با دیگرى یکسان نیست. تنها
در سه ضلع بنا، طرزچینى به صورت برجستهاى انجام گرفته است. این شیوه
کار، با نقشى که براى اجرا انتخاب گردیده است نیز انطباق دارد. ضلع سردرِ
ورودى برج، تزئین بیشترى در بر دارد. در این محل، تزئینات خاصّى که
عبارت از کتیبهاى دو خطى است، وجود دارد. مضمون دو خط کتیبه مزبور
عبارت است از: «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (460) عمل محمّد بن
مکرالزنجانى القبه».
بناى برج غربى از نظر طرح و نقشه به بناى قدیمىتر بسیار شباهت دارد.
نقشه آن نیز هشت ضلعى است و در گوشهها، ستونهاى مدور کار گذاشته
شده است. در این اثر، ارتفاع ستونها کمى بیشتر از اثر قبلى است و تا روى
ساقه گنبد ادامه یافته است و چنین مىنماید که به یک کلاهکِ گنبدى شکل
ختم مىشدهاند. در این بنا، معمار به جاى دو راه پلّه مارپیچى، یک راه پلّه
ساخته است.
در بالاى ستونى که راه پله مارپیچى درون آن ساخته شده است،
پنجرهاى مستطیل شکل با قوس جناغى در پوشش خارجى گنبد قرار دارد تا
نور لازم را در مسیر راه پلّه تأمین سازد. در این برج، معمار ضمن رعایت ابعاد
برج قبلى، حدود 55 سانتى متر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشیدهترى به بنا
ببخشد. گنبد خارجى آن ـ مانند بناى قبلى ـ داراى رگههاى برجسته آجرى
است. وضع درِ ورودى برج، مؤیّد این است که در دورههاى بعد، بنا دچار
دستکارى شده و تغییراتى در آن راه یافته و از تزئینات آن کاسته شده است.
از نظر تزئینى، بناى مزبور در مقایسه با برج قدیمى، اختلافهاى قابل
ملاحظهاى را نشان مىدهد که بیشتر مربوط به نماسازى ضلعهاى و سردرِ
ورودى است. در قسمت ساقه گنبد، از همان شیوه برج قدیمى الهام گرفته
شده است؛ چنان که قسمت بالاى ساقه را دور تادور هشت حاشیه پهن با
نقشهاى هندسى و پیچ در پیچ بسیار زیبا فرا گرفته است و سپس در زیر آن،
یک حاشیه باریک کتیبه قرار دارد.
نماسازى تزئینى ضلعهاى هشت گانه برج به این صورت انجام گرفته
است که متّصل به ستونهاى مدور از پایین تا بالا، یک حاشیه کم عرض آجر
چینى شده و در واقع براى هر ضلع، یک چارچوب به وجود آمده است.
سپس مماس به آن، ستونچههاى تزئینى باریک آجرى تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا
رفتهاند که بر روى خود طرح قوس مانند تیزه دار را مانند برج اوّل حمل مىکنند.
حاشیه این قوسهاى تزئینى در همه ضلعها، جز دو ضلع، مانند برج اوّل
ساده است. در ضلعهاى دوّم و هشتم، این حاشیه با آجرکارى برجسته
ظریفى تزئین شده است. ضلعهاى هشت گانه در جهت طول به دو بخش و
به نحو جالبى تقسیم شدهاند؛ چنان که در وسط، یک رگه آجرى برجسته
سراسرى به وجود آمده و در زیر آن، سه طرح طاقنماى تزئینى شکنجى
برجسته اجرا شده است که هر یک در داخل چارچوب مستطیل شکلى قرار
گرفتهاند. در داخل این طرحهاى سه گانه، تزئینات جالبى که با قسمت زیر و
بالا فرق دارند، ایجاد شده است. در بالاى این حاشیه، قسمتى زیر و بالا فرق
دارند، ایجاد شده است. در بالاى این حاشیه، قسمتى قرار دارد که بین بخش
قوسى شکل طاق نما و رگه افقى آجرى برجسته محصور است. این
قسمتهاى هشت گانه، هر یک با طرحهاى متنوع خود جلوه خاصّى به بنا
بخشیدهاند. تناسبى که بین دو بخش پایین و بالاى هر ضلع از نظر طولى در
نظر گرفته شده است، حکایت از آشنایى کامل هنرمند سازنده به اصول
مربوط به انتخاب ابعاد متناسب دارد.
درباره نحوه آجرکارى باید گفت که در این بنا، شیوهاى تازه به کار گرفته
شده است که در ساخت بناهاى دیگرى چون گنبد سرخ مراغه هم به کار
گرفته شده و به اوج کمال رسیده است؛ این شیوه عبارت است از: به کار
بردن تکههاى کوچک آجرهاى چهارگوش که منجر به ایجاد فضاهاى خوش
نقشى در متن آجرکارىها مىشود. ضلعى که در وسط بنا قرار دارد، از نظر
تزئینات با سایر ضلعها و همچنین ضلع مربوط به درِ ورودى برج اوّل،
اختلاف دارد. در اینجا هنرمند براى بلندتر نشان دادن قسمت سردر، از
عرض چارچوب کاسته و بین ستونهاى مدور و رگه آجر برجسته چارچوب،
فاصلهاى ایجاد کرده و آن را به نحو هنرمندانهاى زینت کرده است. مضمون
کتیبه سردر عبارت است از: «عمل ابوالمعالى بن مکرالزنجانى به تاریخ سنه
ثمانین و اربعمائه».
در برجهاى خرقان مقبرههایى نیز وجود دارد که ضریح آنها منبّت
کارىهاى زیبایى را به نمایش گذاشتهاند. این مقبرهها متعلّق به دو نفر به
نامهاى «ابو سعید بیجار پسر سعد» و «ابو منصور ایلتاى تىتکین» است که در
سدههاى بعدى به صورت آرامگاه در آمدهاند و مورد احترام مردم قرار گرفتهاند.
این دو برج را مىتوان با برج شبلى دماوند و آرامگاه امیر اسماعیل
سامانى در بخارا مقایسه کرد و شاید بتوان هنر آجرکارى آن را الهام یافته از
معمارى دوره سامانى و آل بویه دانست. در طول قرنهاى چهارم و پنجم،
بیشتر برجهاى شمال ایران با نقشه دایره ساخته مىشدند. انتخاب نقشه
هشت ضلعى در ساخت برج در قزوین که فاصله زیادى با سرزمینهاى
شمال ایران ندارد، نشانه مهارت و ذوق سرشار هنرمندان است؛ چرا که
امکان ابداع و ارئه تزئینات متنوع و بدیع در برجهاى هشت ضلعى بسیار
آستانتر است. در بناى مزبور، حدود سى نقش مختلف به کار برده شده
است. این امر، حکایت از وجود یک سنّت کهن مربوط به طرح نگارههاى
مختلف دارد که ابتدا در دوره ساسانى بر روى گچ انجام مىشده و سپس در
کارهاى آجرى به کار رفته است. ترکیب و تنظیم طرحهاى مختلف در این دو
بنا، همانند هنرى که در طرح ریزى متناسب هیأت کلّى بنا به کار رفته است،
قابل ستایش است.
- ۶۲۹
- ادامه مطلب
