- شنبه ۲۹ شهریور ۹۳
این برج که در 29 مترى برج اوّل خرقان قرار دارد. از نظر طرح و نقشه شباهت بسیار به بناى قدیمىتر دارد. نقشه آن نیز هشت ضلعى است و در گوشه ها ستونهاى مدور بکار برده شده است. در این اثر ارتفاع ستونها کمى بیشتر از اثر قبلى است و تا روى ساقه گنبد ادامه یافته و چنین مىنمایند که به
یک کلاهک گنبدى شکل ختم مى شده اند.
در این بنا معمار بجاى دو پلّکان مارپیچى که در اثر قبل قرار دارد یک پلکان بکار برده است.
در بالاى ستونى که پلّکان مارپیچى داخل آن واقع است، پنجرهاى مستطیل شکل با قوس جناغى در پوشش خارجى گنبد قرار تا نور لازم را در مسیر پلّکان تأمین مىسازد. در این برج معمار ضمن رعایت ابعاد برج قبل حدود 55 سانتیمتر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشیدهترى به بنا ببخشد.
گنبد خارجى آن نظیر بناى قبلى داراى رگههاى برجسته آجرى است. وضع درِ ورودى آرامگاه مؤیّد آنست که در دورههاى بعد دچار دستکارى شده و تغییراتى در آن راه یافته است. به احتمال مىتوان گفت که ورودى مزبور در اصل حالت چشمگیرى داشته و بر فراز آن طاق یا پیش خوان تزیینى کم
برجستهاى وجود داشته است.
از نظر تزیینى بناى مزبور در مقایسه با برج قدیمى اختلافهاى قابل
ملاحظهاى را نشان مىدهد که بیشتر مربوط به نماسازى اضلاع و سردر
ورودى است. در قسمت ساقه گنبد از همان شیوه برج قدیمى الهام گرفته
شده، چنانکه قسمت بالاى ساقه را دور تا دور هشت حاشیه پهن با نقوش
هندسى و پیچ در پیچ بسیار زیبا فرا گرفته و سپس در زیر آن یک حاشیه
باریک کتیبه به خط کوفى که نوشته آن عبارت از همان آیات نوشته شده بر
روى برج قدیمىتر است خودنمائى مىکند.
نماسازى تزیینى اضلاع هشت گانه برج به این صورت انجام گرفته که
متصل به ستونهاى مدور از پایین تا بالا یک حاشیه کم عرض آجر چینى شده
و در واقع براى هر ضلع یک چهار چوب به وجود آمده است. سپس مماس
به آن ستونچههاى تزیینى باریک آجرى تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا رفته که بر
روى خود طرح قوس مانند تیزه دارى را نظیر برج اوّل حمل مىنماید.
حاشیه این قوسهاى تزیینى در تمام اضلاع جزء دو ضلع نظیر برج اوّل
به طور ساده مىباشد. در اضلاع دوّم و هشتم این حاشیه با آجر کارى
برجسته ظریفى تزیین شده است.
اضلاع هشت گانه در جهت طولى به دو بخش تقسیم یافتهاند و این تقسیم بنحو
جالى صورت پذیرفته است. چنانکه در وسط یک رگ آجر برجسته سراسرى به
وجود آمده و در زیر آن سه طرح طاقنماى تزیینى شکنجى برجسته انجام شده است
که هر یک در داخل چهار چوب مستطیل شکلى قرار گرفته است.
در داخل این طرحهاى سه گانه تزیینات جالبى که با قسمت زیر و بالا
فرق دارد ایجاد شده است. در بالاى این حاشیه قسمتى قرار دارد که بین
بخش قوسى شکل طاقنما و رگه افقى آجرى برجسته محصور مىباشد. این
قسمتهاى هشت گانه هر یک با طرحهاى متنوع خود جلوه خاصى به نما
بخشیدهاند. تناسبى که بین دو بخش پایین و بالاى هر ضلع از نظر طولى در
نظر گرفتهاند، حکایت از آشنایى کامل هنرمند به أصول مربوط به انتخاب
ابعاد متناسب را دارد. درباره نحوه آجرکارى باید گفت که در این بنا شیوهاى
تازه بکار گرفته شده که در بناهاى بعدى چون گنبد سرخ مراغه مورد تقلید
قرار گرفته و به اوج کمال رسیده و آن عبارتست از بکاربردن تکههاى کوچک
آجرهاى چهارگوش که منجر به ایجاد فضاهاى خوش نقشى در متن
آجرکاریها شده است.
ضلعى که درِ ورودى بنا در وسط آن قرار دارد از نظر تزیینات با سایر
اضلاع و همچنین ضلع مربوط به در ورودى برج اوّل اختلاف دارد. در این
جا هنرمند براى مرتفعتر نشان دادن قسمت سردر از عرض چهارچوب
کاسته و بین ستونهاى مدور و رگه آجر کارى برجسته چهارچوب فاصلهاى
ایجاد نموده و بنحو هنرمندانهاى آن را زینت کرده است.
قسمت سردر نیز نظیر سایر اضلاع به دو بخش تقسیم شده ولى در اینجا
طرح تزیینى سه طاقنما شکنجى در وسط وجود ندارد، بلکه تمامى قسمت
مستطیل شکل پایینى را کتیبه بنا که در چهار خط افقط نوشته شده، فرا گرفته
است. مضمون کتیبه مزبور عبارتست از:
«بتاریخ عمل ابوالمعالى بن مکر الزنجانى، سنة سته و ثمانین و اربعمائه،
ابى منصور السفى (؟) بن تکین.[1]»
باید توجّه داشت که در زیر خط و بین دو کلمهاى که به طور عمودى
نوشته شده، یک حاشیه مستطیل شکلى قرار دارد که به احتمال ممکن است
محل کتیبه دیگرى و یا یک طرح تزیینى خاص از سفال لعابدار بوده است.
ارتفاع قسمت قوسى شکل طاقنما در این ضلع، از سایر اضلاع کمتر
است و در عوض در بالاى آن و زیر کتیبه ساقه گنبد یک خط کتیبه قرآنى به
مضمون آیه زیر قرار دارد.
(افحسبتم إنما خلقناکم عبثا و انکم الینا لا ترجعون).
داخل برج: نقشه داخل برج نظیر خارج آن و برج قدیمى به صورت
هشت ضلعى کامل است. فضاى داخل آرامگاه برج اوّل فاقد پوشش سفید
گچى و در نتیجه نقاشىهاى دیوارى است. تمامى دیوارها با آجر چینى
سادهاى پوشش شدهاند. شیوه پوشش نمودن بنا به طور کامل با استفاده از
ترنبهها و شکنجىهاى شانزده گانه محصور در داخل قابهاى مستطیل شکل
به صورت آرامگاه قدیمى انجام شده است. در داخل دو پنجره مستطیل
شکل کار گذارده شده تا نور لازم را تأمین سازد.
در داخل بقعه یک محراب آجرى وجود دادر که قسمت بالاى آن داراى
طرح یک قوس سه کولى یا شکنجى نظیر قوسهاى تزیینى روى اضلاع
خارجى است که داخل آن داراى تزیینات آجرکارى مىباشد. به احتمال
بعلت بروز حوادثى خاص، فرصت مناسبى جهت تزیین داخل آرامگاه به
دست نیامده است.
ضریح چوبى: تا چند سال پیش در داخل هر یک از دو آرامگاه مزبور
ضریح چوبى قرار داشت که از کارهاى نجارى و منبّت دوره صفویّه به شمار
مىرفت. در حال حاضر یکى از ضریحهاى مزبور در داخل ده حصار در
اطاقى نگهدارى مىشود ولى قسمتى از ضریح دیگر که داراى منبّت کاریهاى
جالب بوده از بین رفته است.
نوشته روى دو ضریح حائز کمال اهمیّت است و نشان مىدهد که بناى
متعلّق به آرامگاه دو شخصیّت تاریخى چگونه به صورت دو امامزاده مورد
احترام قرار گرفته و نام جدیدى بر آنها نهاده شده است.
با توجّه به اینکه در اصل آرامگاهها به پدر و فرزند او تعلق داشته، در
نامگذارى بعدى نیز آنها را به خواهر و برادر نسبت دادهاند. نام برادر
عبارتست از «محمّد بن موسى الکاظم علیهالسلام» و نام خواهر «جدیده خاتون بنت
موسى الکاظم علیهالسلام»
کتیبه ضریح جدیده خاتون به شرح زیر است:
هذا المرقدة المنورة المعطرة سیده صالحه طاهره صالح جدیده خاتون بنت
امام الهما(م)، امام موسى کاظم علیهالسلام تحریرا فى شهر صفر ختم بالخیر و الظفر،
لسنة اربع و ستین و تسعمائه (964).
در حاشیه بالاى ضریح مزبور نام دوازده امام با خط نسخ بسیار زیبا کنده
شده است.
مقایسه و نتیجه: درباره مقایسه این دو بنا با آثار قبل و بعد از آنها و
همچنین توصیف جامعتر هنرى که در این دو اثر عرضه گردیده است،
ضرورت دارد تا گفتگوى بیشترى صورت گیرد که از حوصله کتاب حاضر
خارج است. با این حال در زیر به طور خلاصه به برخى از نکات اشاره مىگردد.
به طور کلى باید گفت که برجهاى دو گانه را مىتوان به خصوص از نظر
آجرکارى آنها با برج «شبلى» دماوند که بنظر نگارنده اثرى است از دوره آل
بویه با تعمیرات و تزییناتى از دوره سلجوقى، قابل مقایسه دانست.
از آن گذشته مىتوان این دو برج را با نماهاى آجرى ارزنده و جالب دوره
سامانى چون مقبره امیر اسماعیل در بخارا مورد مقایسه قرار داد و نفوذ هنر
معمارى آن عهد را بر این آثار مورد توجّه و بررسى قرار داد. این نفوذ هم در
طرح کلى بنا از قبیل ستونهاى مدور واقع در گوشه و هم از نظر تزیینات
آجرکارى قابل مطالعه است.
باید توجّه داشت در حالیکه در طول قرنهاى چهارم و پنجم، برجهاى
عمده شمال ایران با نقشه دایره شکل ساخته مىشدند، در این قسمت که
فاصله بسیار زیادى با نقشه دایره شکل ساخته مىشدند، در این قسمت که
فاصله بسیار زیادى با آثار شمال ندارد، طرح هشت ضلعى انتخاب و مورد
عمل قرار گرفته است. انتخاب این نقشه بخصوص از نظر نماى خارجى بنا،
از ذوق سرشار معمار حکایت مىنماید. زیرا که در یک بناى هشت ضلعى
امکان عرضه نمودن نماى بیشتر و در نتیجه تنوع طرحهاى تزیینى فراوانتر
مىباشد. همچنین با توجّه به امر گردش آفتاب در یک بناى هشت ضلعى
همیشه مىتوان یک یا چند ضلع از بنا را در حالیکه در پرتو نور خورشید قرار
دارد مشاهد نمود و این امر در بنائى که تمامى آن با یک نوع ماده یعنى آجر
ساخته شده و مىبایست از خاصیّت مهم سایه و روشن در جلوهگر ساختن
نقشهاى تزیینى آن استفاده نمود، حائز کمال اهمیّت است.
همانطور که گفته شد باید هنر آجرکارى تزیینى این دو اثر را مهم از آثار سبک
سامانى و آل بویه که در کار آجر کارى مهارت بسزائى داشتهاند، دانست.
باید دانست که در بناى مزبور حدود سى نقش مختلف بکار برده شده و
این امر حکایت از وجد یک سنت کهن مربوط به طرح نگارندههاى مختلف
دارد که در دوره ساسانى بر روى گچ اجراء مىشده و بعد در کارهاى آجرى
بکار گرفته شده است.
ترکیب و تنظیم طرحهاى مختلف در این دو بنا همانند هنرى که در طرح
ریزى متناسب هیات کلى بنا بکار رفته قابل ستایش مىباشد. [2]
- ۱۰۸۹
- ادامه مطلب
