مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه باشکوه این امامزاده در 17 کیلومترى ارتفاعات شمال شرق شهر قزوین و میان روستاى دربند واقع شده است.

بناى امامزاده بر بالاى بلندى و مشرف بر درّه‏اى است که براى رسیدن بدان، باید از پلّکان سنگى بلندى گذشت. بقعه اصلى، در حال حاضر میان بناهاى تازه سازى چون مسجد، یک رواق و اتاق مستطیل شکل محصور است. داخل بقعه، یک چهار ضلعى قرار دارد که هر ضلع آن به طول 30/4 متر است. پوشش زیرین بنا به کمک چهار فیل‏پوش انجام گرفته و داخل بقعه فاقد هرگونه تزیین است. گذشته از ضریحى که وسط بقعه قرار دارد، کنار درِ ورودى و گوشه بقعه، سنگ قبر مکعب مستطیلى قرار دارد که داراى کنده‏کارى و نوشته‏اى خواناست. سمت راست درِ ورودى، پنجره سنگى بسیار جالبى قرار دارد که به صورت مشبّک داراى طرح‏هاى ستاره و شش ضلعى مى‏باشد. بالاى پنجره مزبور، کتیبه‏اى به تاریخ 1220 ه . ق وجود دارد. بالاى درِ ورودى رواق، کتیبه‏اى دیگرى به تاریخ 693 ه . ق وجود دارد که مربوط به بناى اصلى بقعه است. گنبد خارجى بنا از دو قسمت گردنى و کاسه گنبد تشکیل یافته است. کاشى‏کارى گنبد مربوط به تعمیرات سال 1343 ه . ش مى‏باشد. بر روى گردنى گنبد و بر روى زمینه لاجوردى، کتیبه‏اى به خطّ سفید نوشته شده و سطح گنبد نیز با کاشى‏هاى طرح قاجارى با نقوش هندسى پوشش یافته است.

بر گِرد بناى قبلى، شبستان بزرگ اِل مانندى افزوده شده که چندین پنجره
جهت نورگیرى دارد. این شبستان به ابعاد 14×30 متر است.

ایوان بقعه رو به شمال مى‏باشد که اشعار ذیل بر بالاى آن گچ‏برى شده است.

این‏جا حریم اطهر طهر مطهّر است

 نور دو چشم شاه خراسان اباذر است

خیل ملائک از زیر عرش تا به فرش

 پیوسته تا به ساحت قدسش مکرّر است

خواهى اگر خلاص شوى از غم و محن

 همّت طلب زحضرت او تا میّسر است

شها! نه من به درگه او دارم التجا

 چشم نیاز جمله خلایق بر این در است

صحن و سراى تربت پاکیزه‏اش بحق

 خوش‏تر ز باغ و جنّت و نسیم و کوثر است

بابش امام هشتم و سلطان دین رضا

 نورى که یادگار موسى بن جعفر است

در کُنیه و لقب و نام و نسب

 قانع صفت محمّد و الحق اباذر است

با مدّعى بگو ز روز ازل، هر ما دام

  روزى ما ز درگه خوانش مقرّر است

«عمل استاد فرامرز چکینى» 

در صحن شرقى، تعداد 14حجره در دو طبقه تعبیه شده است و این
درصحن شمالى به 12 حجره مى‏رسد. زمین زیارتگاه بیش از هزار مترمربّع و
داراى سرویس بهداشتى و تمام امکانات رفاهى مى‏باشد.

این بنا به شماره 381 به ثبت آثار ملّى رسیده و تعمیرات زیادى در آن
صورت گرفته است.

درباره شخصیّت مدفون در این بقعه چند دیدگاه مى‏باشد. در ابتدا اهالى
معتقد بودند که او فرزند امام جعفر صادق علیه‏السلاماست. در کتاب «مینودر» ذکر
شده که بر اثر خواب نما شدن یکى از روحانیّون قزوین، نام امامزاده به
«محمّد القانع ابن على بن موسى الرضا علیه‏السلام»، برادر امامزاده حسین شهر قزوین
تغییر نام مى‏یابد. ولى نکته جالب دیگر که بیشتر از همه مى‏تواند صحّت
داشته باشد، شادروان حاج ملاّ عبّاسعلى کیوان در کتاب معروف «کیوان
نامه»اش درباره این محل مى‏نویسد: این جا آرامگاه یکى از علماى بزرگ به
نام شیخ نورالدّین گیل است که بنا به نوشته حمداللّه‏ مستوفى در تاریخ گزیده
از احفاد خالد بن ولید مخزومى بوده است. این ادّعا از آن جا مطرح شده که
کنار قبر امامزاده اباذر سنگ قبرى است که بر روى آن پس از حمد و ثنا، به
قبر شیخ نورالدّین گیل در این مکان اشاره دارد.

مؤلّف کتاب مینودر معتقد است که صاحب این قبر صدرالدّین احمد
خالدى ملقّب به صدر جهان وزیر غازان‏خان مى‏باشد. صدرالدّین از خاندان
قزوینى است که شرح حالش خواهد آمد. در این باره باید گفت که شکل
سنگ قبر و به خصوص بر جستگى‏هاى چهارگانه‏اى که در گوشه‏هاى آن قرار
دارد به آثار دوره ایلخانان شباهت بسیار دارد و قول اخیر را تقویت مى‏کند.

امّا در جواب ادّعاى اوّل باید گفت: محمّد بن امام جعفر صادق علیه‏السلام به
تصریح علماى انساب و مورّخان بزرگ در گرگان به سال 203 ه . ق به
شهادت رسیده و قبر او در بالاى کوهى در آزاد شهر است که در گذشته به
مشهد احمر مشهور بوده است.[1] در میان نوادگان آن حضرت ابومحمّد
حسن دبیر بن حسین بن جعفر بن حسین بن على بن محمّد بن جعفر الجور بن
محمّد بن حسین بن على‏الخارص بن محمّدالدیباج بن امام جعفر صادق علیه‏السلام در
قزوین سکونت داشت که در نزدیکى دروازه این شهر به دست اکراد به
شهادت رسید و اینک آرامگاه او در شهر قزوین به امامزاده محمّد بن جعفر
صادق علیه‏السلاممشهور و معروف است. بنابراین قول اوّل به هیچ وجه با منابع
معتبر انساب سازگارى ندارد و بر فرض مدفون بودن نواده امام صادق علیه‏السلام در
این مکان، او نیز در شهر قزوین داراى بارگاه است. امّا اینکه بر اثر خواب،
بقعه‏اى به فرزند امام رضا علیه‏السلام ملحق گشته، به سه دلیل اعتبار ندارد، ابتدا
اینکه خواب حجیّت نداشته و بر فرض وقوع آن مى‏بایست با کتب متداول
انساب هم‏خوانى داشته باشد. از این‏رو در بسیارى از منابع شیعه براى امام
رضا علیه‏السلامفرزندى به نام محمّد القانع ذکر نشده و بر فرض صحّت این ادّعا،
قانع، لقب امام جواد علیه‏السلام است. وانگهى منابعى در دست است که شاهزاده
حسین قزوین «که به فرزند امام رضا علیه‏السلام و برادر امامزاده محمّد قانع مشهور
شده» را نواده جعفر طیّار علیه‏السلام معرّفى مى‏کند. سیّد احمد گیلانى درباره
شاهزاده حسین قزوین مى‏نویسد: «شاهزاده حسین که در قزوین مدفون است؛
حسین الثائر بن على بن داوود بن محمّد ابى‏یونس بن على بن عبداللّه‏ بن
جعفرالطیّار رضى‏اللّه‏ عنه» است. اگر بپذیریم که محمّد قانع برادر همین
شاهزاده حسین طیّارى است، آن وقت دچار مشکل نخواهیم شد، خصوصا
علماى انساب براى حسین الثائر برادرى به نام محمّد ذکر نموده‏اند.[2]
نگارنده در یکى از کتاب‏ها خواندم که على بن داوود، ملقّب به الطبیب الرضا
بوده است. که اگر منبع آن یافت شود، آن وقت معلوم مى‏گردد که چرا
ابوعبداللّه‏ حسین بن على الطبیب الرضا به فرزند امام رضا علیه‏السلامخوانده شده
است. اتّفاقا ابوطالب‏مروزى‏نسّابه، داوود بن محمّد را ملقّب به طبیب
مى‏داند و مى‏نویسد داوود الطبیب صاحب سه فرزند به اسامى،
على‏المحدّث، سلیمان و محمّد بود. ظاهرا على پدر شاهزاده حسین، از
محدّثین شیعه به شمار مى‏رفت که همچون پدر، به علم طب نیز آشنایى
داشت. به قول مروزى، فرزندش محمّد - برادر شاهزاده حسین - در
طبرستان بود و از وى فرزندان زیادى به وجود آمد. ظاهرا او در قیام برادرش
در قزوین شرکت داشت و سپس در این مکان وفات یافت و بعدها اقوالى
درباره مدفون در این بقعه گفته شده است.

امّا اینکه مزار کنونى امامزاده اباذر به شیخ نورالدّین گیل نسبت داده شده
و آقاى دکتر پرویز ورجاوند نیز بر آن اصرار دارند، با گفته حمداللّه‏ مستوفى
مطابقت دارد که مى‏نویسد: شیخ نور الدّین گیل در قزوین مدفون است. امّا
هیچ اشاره‏اى به مکان خاص ننموده است. لیکن وجود سنگ نوشته این
ادّعا را تأیید مى‏کند. به هر حال، وى از نسل خالد بن ولید است که جمع
کثیرى از آنان با عنوان خالدى در قزوین و زنجان سکونت داشته‏اند.

نظریه دیگر، گفتار مؤلّف کتاب مینودر است که قبر کنونى را متعلّق به
صدرالدّین احمد خالدى، ملقّب به صدر جهان و وزیر غازان‏خان مى‏داند.
حمداللّه‏ مستوفى درباره وى مى‏نویسد: «...صاحب سعید خواجه صدرالدّین
احمد - طاب ثراه - چهار سال در ملک ایران وزارت کرد و به صدر جهان
موسوم شد. حاتم زمان خود بود. در حادى عشرین رجب سنه سبع و تسعین
و ستمائه به حکم غزان‏خان درجه شهادت یافت...» او از نسل خالدیان
قزوین، و نسبش از قرار ذیل است:

قطب جهان ابى‏المحامد احمد بن عبدالرزاق بن احمد بن محمود بن محمّد
بن مسعود منیعى بن محمود بن حیدر ابى‏الفتح الفارسى بن محمّد بن حیدر بن
ابى‏ابراهیم احمد الامام القاضى بن عبدالرزاق ابى‏الفتح بن ابى‏على حسان
الرئیس المنیعى بن سعید بن حسان بن محمّد بن احمد بن عبداللّه‏ بن محمّد بن
منیع بن خالد بن عبدالرحمن بن خالد بن ولید بن مغیرة بن عبدالرحمان بن
عمر بن مخزوم قرشى است.

خالد از خود دو فرزند بر جاى نهاد، یکى مهاجر و دیگرى عبدالرّحمن.
علماى انساب و تاریخ و سیره‏نویسان قایلند که عبدالرّحمن بن خالد از خود
نسلى بر جاى نگذاشته است. زبیر بن بکار قایل است که نسل خالد بن ولید
از بین رفته و فرزندان ایوب بن سلمه بن عبداللّه‏ بن ولید بن مغیره، پسر برادر
او از وى ارث برده‏اند و در نتیجه، نسل آنان با هم خلط شده است. این ادّعا
منشا صحیحى ندارد؛ زیرا عبدالرّحمن بن خالد، فرزندى  به نام خالدبن
عبدالرحمن بن خالد داشت که پس از کشتن قاتل پدر خود، به خراسان
گریخت و به ابوالهیثم خراسانى یا ابومحمّد مروروذى معروف شد و نسل
خالدیان مرو را پایه گذارى کرد. از او فرزندى به یادگار ماند که نامش منیع
بود. برخى یحیى و احمد را بر تعداد فرزندان او افزوده‏اند که از آنان نسل
زیادى در مروروذ به وجود آمده است. امّا تداوم نسل او از منیع است که از
وى حسان بن سعید، معروف به ابوعلى منیعى، صاحب خیرات مبرّات به
وجود آمده که ریاست معنوى و مادّى شهر مروروذ و نیشابور را به عهده
داشته و در سال 463 ه . ق در مروروذ وفات یافته است.

او فرزندى به نام ابوالفتح عبدالرزاق داشت که از فقهاى شافعى بود و در
سال 491 ه . ق در مروروذ وفات یافت. وى نواده‏اى به نام ابوالفتح حیدر بن
محمّد بن حیدر بن احمد دارد که از مرو به شیراز مهاجرت کرد و معروف به
فارسى خالدى بود. نواده او مسعود بن محمود منیعى نام داشت که ظاهرا
پس از مدّتى سکونت در فارس به مروروذ مى‏رود و در آن جا حدود سال
580 ه . ق وفات مى‏یابد. او فرزندى به نام محمّد داشت که به فارس و از آن
جا به قزوین مى‏رود و سلسله دودمان خالدیان زنجان را پایه گذارى مى‏کند.
از او عبدالرزاق بن احمد بن محمّد بن محمّد خالدى به وجود مى‏آید که
قطب جهان و صدر جهان از فرزندان اویند.

به نظر مى‏رسد پس از کشته شدن قطب جهان، او را در بقعه امامزاده
محمّد که‏نواده جعفرطیّار علیه‏السلام و مشهور به اباذر بوده، دفن مى‏کنند. بدان
جهت، این مکان در دوره ایلخانان مرمّت شد و سپس در دوره صفویّه
بازسازى گشت، که آخرین بار آن سال 904 ه . ق بود که طبق حروف ابجد،
کلمه اباذر به دست مى‏آید، و سرانجام امامزاده محمّد جعفرى به نام
امامزاده اباذر خوانده شد.[3]