مزارات ایران و جهان اسلام

ساختمان فعلى بقعه و حرم امامزاده اسماعیل (ع) و مسجد شعیاى نبى (ع)، بخشى مربوط به دورة سلجوقى و بعضى مربوط به دورة آل مظفّر در قرن هشتم و عمدتاً مربوط به دورة صفویّه است. مثلاً منارة آجرى و طاق‏هاى مجاور مسجد شعیاء (ع) مربوط به دورة سلجوقى است. همچنین درِ نفیسى که بین راهرو و حرم امامزاده اسماعیل و حرم شعیاى نبى(ع) است و منبّت‏کارى مى‏باشد، از لحاظ صنعت منبّت کارى، یکى از درهاى ممتاز تاریخى اصفهان است. در اطراف لنگه‏هاى راست و چپ در، صلوات بر چهارده معصوم(ع) کنده‏کارى شده است. این در از آثار دورة آل مظفّر مى‏باشد و به دستور سلطان محمود آل مظفّر ساخته شده است. و نیز قسمت‏هاى عمدة ساختمان حرم و نیز صحن بزرگ امامزاده که هم اکنون مدرسة علمیّه مى‏باشد و کاشى‏کارى‏ها و تزیینات گسترده، متعلّق به دورة صفویّه است و در جاى جاى این مجموعة تاریخى مذهبى، تاریخ‏هاى 1041، 1049، 1100، 1111، 1112، 1114، 1115 هـ . ق دیده مى‏شود و مجموعاً در دورة شاه عبّاس اوّل، شاه صفى و سلطان حسین صفوى، این مجموعة تاریخى و ارزشمند، شکل گرفته است.

جابرى انصارى در کتاب تاریخ اصفهان و رى، مى‏نویسد: «دستگاه امامزاده اسماعیل بسیار عالى بوده، خانه‏هاى اطراف داشته که در آن شمع مومى ریختند و مخصوصاً دو شمع مومى، شب‏هاى جمعه روشن مى‏کردند در شمعدان طلا، که بلندى شمع به حدّى بوده که با نردبان آن را روشن مى‏کردند».

آقامیرزا محمّد هاشم چهارسوقى (متوفّاى 1318 هـ . ق)، که از علما و فقهاى بزرگ اوایل قرن چهاردهم هجرى در اصفهان بود، در کتاب ارزشمند میزان الانساب دربارة امامزاده اسماعیل(ع) مى‏گوید: «سوّم از آن چهار امامزادة معتبر، امامزاده اسماعیل، مشهور به دیباج مى‏باشد، که در محلّة باغ همایون اصفهان مدفون است و بقعة معروفه دارد و قدرى از آن محلّه، بالفعل معروف است به درب امامزاده اسماعیل و آن امامزاده از اولاد زید بن الحسن مى‏باشد که از احفاد امام حسن مجتبى (ع) بوده چنانچه حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) در رى، از احفاد همین زید مى‏باشد».

نسب شریف و بررسى اختلافات آن‏: امامزاده اسماعیل به یکى از سادات حسنى شهرت دارد و معروف است که، او جدّ سادات طباطبایى اصفهان مى‏باشد. برای اطّلاع از صحّت و سقم این ادّعا، به بررسى آن خواهیم پرداخت.

قول اوّل‏: متن کتیبة سردر صحن امامزاده به خطّ ثلث سفید بر زمینة کاشى خشت لاجوردى چنین آمده است: «... هذه العتبة الى السیّد الجلیل اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن على بن ابى طالب علیه‏السلام... ».

بنابراین طبق نوشتة این کتیبه، شخصیّت مدفون در این بقعه، با دو واسطه به امام حسن مجتبى(ع) ختم مى‏شود. امّا براى اثبات این مدّعا باید به کتب انساب مراجعه کرد و ببینیم که، علماى انساب دربارة این شخص چه گفته‏اند و محل دفن او را در کجا نوشته‏اند، سپس براى پذیرش این قول، و عدم آن نتیجه‏گیرى شود.

اسماعیل بن حسن بن زید، مکنّى به ابو محمّد و ملّقب به حالب الحجاره یا جالب الحجاره، و کوچک‏ترین فرزند پدرش حسن می‌باشد. مادرش اُمّ ولد (کنیز) بود. او داراى سه فرزند، ملقّب به اسامى محمّد الأکشف، احمد ابوالقاسم، على الزانکى و یک فرزند دیگر به نام حسن، که متّهم به نقل احادیث دروغ بود.

وى یک همسر به نام فاطمه، دختر عبیداللَّه بن حسین الأصغر بن امام سجّاد(ع) اختیار نمود و از او صاحب یک پسر به نام محمّد الأکشف شد. بنابراین در منابعى که اشاره شد، به هیچ وجه از محلّ وفات او سخن به میان نیامده، امّا از سکونت فرزندان او در شهر رى و طبرستان مفصّلاً بحث شده است. از این رو احتمال قوى دارد که، او نیز در اصفهان اقامت داشته باشد.

قول دوّم‏: کتیبه‏اى در پنجرة چوبى مشرف به کوچه، بالاى سر امامزاده، به خطّ نسخ چنین نوشته شده است: «... اسماعیل بن زید بن حسن بن على بن ابى طالب(ع)». همین نسب نیز در کتیبة سراسرى بقعه، به سوى حرم مطهّر نوشته شده است. بنابراین امامزاده اسماعیل با یک واسطه به امام حسن (ع) می‌رسد. امّا این نسب به هیچ وجه صحیح نمى‏باشد زیرا زید بن امام حسن (ع) با لبابه، دختر عبداللَّه بن عبّاس بن عبدالمطلّب که ابتدا همسر عبّاس بن على بن ابى طالب(ع) بود، ازدواج کرد و از او فرزندى به نام حسن آورد. در همین رابطه، عدهّ‏اى از مورّخان، مادر حسن بن زید بن امام حسن (ع) را «زجاجه» ملقّب به «رقرق» نوشته‏اند و گروهى براى زید بن حسن (ع) فرزندى به نام نفیسه قایل شده‏اند که مطمئناً صحیح نمى‏باشد. بلکه او دختر حسن بن زید بن حسن (ع) مى‏باشد.

ابن سعد در کتاب «الطبقات الکبرى» در شمار فرزندان زید بن حسن (ع) مى‏گوید:

«زید بن حسن (ع) فرزندى به نام محمّد داشت که از دنیا رفت و از براى محمّد فرزندى نماند. فرزند دیگرش حسن بن زید بود که از طرف ابو جعفر منصور داونقى والى مدینه شد. همچنین دخترى به نام نفیسه داشت، که به ولید بن عبدالملک تزویج کرد. مادر نفیسه، لبابه دختر عبداللَّه بن عبّاس بن عبدالمطلّب نام داشت».

ابوالحسن عمرى نسّابه مى‏گوید: «گفته‏اند، براى زید بن حسن(ع) فرزندى به نام یحیى مى‏باشد که قبر او در مصر است. ولى این مطلب را در کتابى ندیده‏ام، بلکه این قول مجرّد سماع و قایلین آن اندک‌اند».

بنابراین معلوم شد که، زید بن حسن (ع) تنها دو فرزند ذکور به اسامى حسن و محمّد داشت و در مورد فرزند سوّم او، یحیى اختلاف مى‏باشد و به طور کلّى، فرزندى به نام اسماعیل نداشته است و به قول مرحوم ابوالقاسم رفیعى مهرآبادى که مى‏گوید: «ناگفته پیداست که، بین دو نسب مرقوم در دو کتیبه، فرق بسیار است. بدین گونه که، در کتیبة دوّم از اولاد مستقیم زید بن حسن بن على بن ابى‏طالب (ع) قلمداد شده و در کتیبة اوّل از احفاد زید بن حسن (ع)؛ در صورتى که از کتیبة دوّم کلمه‏اى (مثل حسن) ساقط نشده باشد، اقرب به واقع و نوشته‏هاى تاریخى است». یعنى این‏که، در کتیبة دوّم، کلمة حسن در کتیبة پنجرة چوبى به اشتباه از درج کتابت افتاده است. از این رو قول اوّل نزدیک به صواب و قراین متعدّد هجرت او و فرزندان و فرزندزادگان وى را در ایران تأیید مى‏نماید.

قول سوّم‏: برخى معتقدند، این جا مدفن سیّد اسماعیل بن ابراهیم الغمر بن حسن المثنّى بن امام حسن(ع)، معروف به دیباج و جدّ سادات طباطبایى اصفهان مى‏باشد. حال آن‏که این قول در نهایت ضعف است و تاکنون نتوانسته موافقى براى این مدّعا ثابت کند، جز این‏که عقیدة برخى چنین بوده و مى‏باشد. از طرفى اسماعیل بن ابراهیم الغمر در سال 145 هـ . ق در زندان منصور دوانیقى از دنیا رفت و قبرش در کوفه تا هم اکنون معروف و زیارتگاه است و همین قول را اکثر علماى انساب پذیرفته‏اند، که در منابع زیر به آن‏ها اشاره شده است.

توصیف بقعه‏: این بقعه، روبروى امامزاده جعفر واقع شده، و مجموعه‏اى نفیس از آثار و تزیینات عهد سلجوقى و صفوى را با خود دارد که به نام امامزاده اسماعیل مشهور است. این مجموعة عالى، شامل یک مسجد یا مرقد شعیاى نبى (ع) و مقبرة امامزاده اسماعیل، رواق و سه در و صحن آن و یک گنبد بزرگ زیباى آجرى از نوع گنبدهاى چهار سوى اصفهان مى‏باشد، که هر یک از آن‏ها در زمان معیّنى ساخته شده است.

کتیبة اصلى سردر رواق بقعه به خطّ ثلث سفید با کاشى معرّق، به سال 1041 هـ . ق است و گواه شروع ساخت بنا در دورة شاه عبّاس کبیر و اتمام آن در دورة شاه صفى مى‏باشد و در دورة شاه سلطان حسین نیز بنا تکمیل شده و تزییناتى بر آن اجرا گردیده است.

در زیر کتیبة ثلث، کاشى‏کارى از دورة شاه صفى و لوحى سنگى نصب مى‏باشد که در حاشیه و متن آن عبارات و اشعارى حجّارى شده است. کتیبة متن این لوح به خطّ ثلث برجسته، حاکى از اقدام شاه سلطان حسین صفوى نسبت به تعمیر و ساختمان بقعة امامزاده اسماعیل مى‏باشد. این کتیبه به خطّ على نقى امامى، مورّخ به سال 1114 هـ . ق است. در حاشیة لوح سنگى مذکور، اشعارى به خطّ نستعلیق برجسته حجّارى شده که مضمون آن‏ها حاکى از اقدام حاج محمّد ابراهیم بیک یوزباشى نسبت به تعمیر و تزیین بقعة امامزاده‏اى، در دورة سلطنت شاه سلطان حسین صفوى است.

بر آرامگاه امامزاده اسماعیل، ضریح منبّت کارى زیبایى قرار دارد. ازاره‏هاى اطراف حرم به ارتفاع یک متر با کاشى‏هاى شش ضلعى برجسته و طلایى رنگ تزیین شده است. ازاره به بالا، پوشش ایوان‏ها و سقف گنبد، با گچبرى‏ها و طلاکارى‏هاى ظریفى که در قسمت ترنج وسط به یک ستارة بزرگ دراز پر منتهى مى‏شود، آراسته شده است. در اطراف حرم به خطّ ثلث برجستة طلایى، بر زمینة لاجوردى رنگ، سورة ملک تا آخر آیه 27 گچبرى شده است، در آخر آن نیز نام ابراهیم بیک یوزباشى و سال اتمام آن 1112 هـ . ق ذکر گردیده است.

تزیینات داخل حرم امامزاده اسماعیل، در نوع خود بى‏نظیر مى‏باشد و در سایر آثار تاریخى و مذهبى اصفهان، مشابه آن دیده نشده است.

دهلیز مقبرة امامزاده اسماعیل به وسیلة درِ منبّت کارى نفیسى به مرقد شعیاى نبى(ع) اتّصال مى‏یابد. این در که از لحاظ صنعت منبّت کارى یکى از درهاى نفیس آثار تاریخى اصفهان مى‏باشد، در دورة پادشاهى سلطان محمود آل مظفّر در این مکان نصب شده است و آرایش‏هاى فراوان چوبى دارد. این بنا تحت شمارة 112 به ثبت تاریخى رسیده است.