مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در شهر حسن‌آباد یاسوکند، از توابع بیجار قرار دارد. بنای امامزاده عقیل یکی از قدیمی‌ترین آثار معماری کردستان در دورة اسلامی است و احتمالاً به دورة سلجوقی تعلّق دارد.

بنای این امامزاده در یک محوّطه قدیمی وسیع قرار گرفته و آثار سفالینه‌های آن از دورة سلجوقی و ایلخانی به جای مانده است.

پلان این بنا مربّع شکل و ابعاد فضای داخلی آن 6×5/6 متر است. در هر یک از اضلاع بنا، طاق‌نما و در گوشه‌ها فیلپاهایی به شکل دایره تعبیه شده است. از مشخّصات بارز معماری این بنا، آجرکاری پرکار با طرح‌ها و نوشته‌های مختلف است و عبارت «بسمله» آن خوانده شده است.

در داخل ساختمان، تزیینات گچبری جالب و کتیبه‌هایی به خط کوفی است. کتیبه‌ها حاوی آیات قرآنی و احتمالاً زمان ساخت بنا است. گنبد بنا تخریب شده و نوع معماری و تزیینات به کار رفته در بنا، تاریخ احداث آن را به دورة سلجوقیان نسبت داده و تداوم استفاده از آن را در زمان ایلخانیان نشان می‌دهد.

ساختمان امامزاده قابل مقایسه با امامزاده «باکندی» و بقعه «پیر» در تاکستان است و به ویژه، از نظر نمادهای تزیینی با بقعه پیر در تاکستان شباهت بسیار دارد. این بنا را می‌توان در شمار برترین بناهای دورة سلجوقی در ایران به حساب آورد.

ورودی بقعه در ضلع شمالی آن قرار دارد که بعد از ایوانی با سقف تیرپوش مسطّح و ستون‌دار به اطاقک مستطیل شکلی راه می‌یابد که به عنوان ورودی دوّم به محل مقبره است.

تزئینات آجرکاری روی بنا با طرح‌های زیگزاک و خفته راسته و نیز طاق‌های جناقی را می‌توان در این ناحیه دلپذیر یافت و در لابلای تزئینات سنگ قبرهای مرمرینی را که شواهدی ارزنده از قدمت امامزاده را در خود دارند، به چشم دید.

راه پلّة باریک ورودی به پشت بام را در ضلع جنوبی‌اش می‌توان یافت. از داخل پیشخوان ورودی نیز به داخل اطاقک سه پلّه عمودی است و کف بقعه مفروش آجری برخوردار است و بدنة دیوار با گچ سفیدکاری شده است. در جلویِ سه پلّة ورودی، درگاه کوتاهی است با طاق قوسی که به پیشخوان راه می‌یابد.

پیشخوان ورودی به اطاقک مقبره نیز دارای سقف تیرچوبی است و بدنه دیوارها دارای سقفی گهواره‌ای بوده که در زیرش فرورفتگی‌هایی طاق مانند تعبیه شده است که در داخل آن قرنیس‌های گچی آن‌ها را زینت داده‌اند.

فرم کاربندی آجرها در این قسمت جالب توجّه است، بر روی تزئینات گچی و قرنیس‌ها می‌توان خطوطی را یافت که اشکال هندسی را نشان می‌دهند. آجرهای به کار رفته در این بنا چهارگوش و کوچک به ابعاد 15×10 سانتی‌متر می‌باشند که ضخامتشان به 5 و به ارتفاع 75 سانتی‌متر می‌رسد و از کف این قسمت با سنگ تراش قرمز رنگ بدنه دیوارها را پوشانده است. در نعل درگاه ورودی به آستانه، از چوب استفاده شده و در اینجا هم یک پلّه عمودی به داخل مقبره دارد.

کف این درگاه نیز دارای سنگ تراش قرمز رنگ است که در بدنه دوره پائین دیوارهای داخل مقبره نیز مورد استفاده واقع شده است.

پلان داخل امامزاده از خارج مربّع شکل ملاحظه می‌شود اما در داخل طاق‌نماهای کوچکی بر روی چهار ضلع پدید آمده که به صورت قوس جناقی زده شده‌اند و باعث تبدیل مربّع به هشت ضلعی گردیده و سپس با بکارگیری قرنیس‌های کوچک ما بین زوایا هشت ضلع را به شانزده و سپس به دایره تبدیل کرده‌اند که پوش داخلی گنبد بر روی آن قرار داشته است و پوش بیرونی نیز به صورت مخروطی بوده است که پس از فروریختن هر دو پوش در حال حاضر به صورت عرقچینی ساخته شده است.

در ضلع غربی اتاق مقبره قبلاً دو طاق‌نما قرینه ضلع برویش داشته که به علّت فروریختن آن‌ها و تعمیرات بعدی به حالت دیوار صاف درآمده است و فرم تقارن از بین رفته است. آجر کاری داخل بنا نیز جالب است و در طاق‌نماها می‌توان از فرم خفته راسته نیز یافت که به صورت زیگزاگ‌های کوچک جلوه‌گر شده‌اند و این نوع تزئینات با استفاده از آجرهای کوچک تعبیه شده است.

در برخی از این تزئینات می‌توان آجرکاری به صورت لوزی‌های درهم را یافت. در بالای یکی از قوس‌های جناقی روی طاق‌نماها می‌توان تزئینات گچی ریز و درشت که شامل اسامی الله، محمّد و علی و سایر کلمات عربی است یافت و در لابلای آجرها آجرکاری جالبی را همراه با فرم‌های تزئینی مرکّب از گچ و آجر را ایجاد کرده‌اند.

صندوق مقبره در ضلع شرقی اطاق نزدیک دیوار قرار دارد و معلوم نیست که چرا نظیر مکان‌های مذهبی زیارتی و امامزاده‌ها در وسط جای ندارد. این بنای ارزشمند به شمارة 1931 به ثبت آثار تاریخی و ملّی رسیده است.

به اعتقاد اهالی، امامزاده عقیل از فرزندان امام موسی کاظم ‰ است. بر این اساس محمّدعلی کوشا در کتاب سیمای بیجار گروس نسب این امامزاده را با هفت واسطه به امام هفتم ‰ منتهی می‌داند که از قرار ذیل است:

امامزاده عقیل بن عبدالله بن احمد بن محمّد بن ابراهیم بن محمّد یمانی بن عبیدالله بن امام موسی کاظم ‰ .

پدرِ امامزاده عقیل به تصریح ابن طباطبای نسّابه از اعلام قرن پنجم هجری در شهر همدان می‌زیسته و اینک آرامگاه او در این شهر از زیارتگاه‌های مشهور است. او دارای پنج برادر به اسامی، ابواسحاق ابراهیم، ابوالحسین موسی، ابوالحسن علی، ابومحمد قاسم و هاشم است که عموهای امامزاده عقیل‌اند و در نهاوند صاحب گنبد و بارگاه می‌باشند.