مزارات ایران و جهان اسلام

این بناى باشکوه در سه کیلومترى شرق شهر ابرکوه، در کنار جادّه ابرقو ـ یزد و بر روى تپّه‏اى مشرّف بر جادّه شهر قدیمى واقع و یکى از سالم‏ترین بناهاى دورة سلجوقى و از نفایس هنر معمارى ایران است.

این بناى تمام سنگى، روى سکوى چهار گوشه‏اى که در گوشه‏ها پخ شده و از سطح زمین دو متر ارتفاع دارد، بنا گردیده است. در بناى گنبد، سنگ‏ها به وسیله ملاطى که از مخلوط گچ و ماسه تهیه شده، روى هم چیده شده‏اند و شکاف بین سنگ‏ریزه‏ها با همان ملاط پر و سپس هموار گردیده است. این گنبد از خارج و داخل هشت ضلعى است. بعد از ساختمان این گنبد، نقشه هشت ضلعى به طور وسیعى در ساخت بناهاى آرامگاهى مورد استفاده قرار گرفته است. این نوع مقابر، ساده است و هیچ‏گونه طاق‏نما، ستونچه و سایر عناصر تزیینى معمارى در آن مشاهده نمى‏شود؛ غیر از دو رشته کتیبة کوفى که یکى از آن‏ها در بالاى ورودى گنبد و دیگرى در انتهاى ساقه آن و زیر سه ردیف مقرنس قرار گرفته است. این بنا امروزه تنها با یک قبّه پوشیده شده است که به نظر مى‏رسد در گذشته به گفته آندره گدار، پوشش نازکى از آجر تخت آن را روکش مى‏کرده است.

مقرنس‏هاى انتهاى ساقه گنبد به صورت حلقه‏اى دور بنا مى‏پیچد. این مقرنس‏ها از ساقه گنبد برجسته‏تر است و به صورت قرنیس، کتیبه‏هاى زیرین خود را در برابر برف و باران محافظت مى‏کند. مقرنس‏ها با این که از سنگ‏هاى شکسته ساخته شده، اما ظرافت فوق العاده‏اى دارند. پهن بودن حلقه مقرنس و رنگ ملایم و سرد آن در مقابل نوار باریک کتیبه که رنگ آجرى دارد، تضاد بسیار زیبا و دلنشینى به وجود آمده است. با چیدن سه ردیف آجر در پایین مقرنس‏ها، سه حاشیه تزیینى باریک به وجود آمده که حاشیه وسطى داراى کتیبه آجرى است و در نوارهاى بالایى و پائینى، خرده آجرهاى بریده و به صورت جناغى چیده شده‏اند. همین تزیینات در بالا و پایین کتیبه ورودى مقبره نیز تکرار شده است. در این تزیینات، آجرهاى بریده، در داخل ملاط بسیار سختى جاى گرفته‏اند. کتیبه‏اى که در زیر قرنیز خارجى بنا قرار گرفته، نام یکى از مدفونان، نام سازنده و تاریخ احداث بنا را ارائه مى‏کند: «بسم‏اللَّه الرحمن الرحیم. هذه التربة لأمیرالاجل السیّدالسعید الماضى عمیدالدّین شمس‏الدوله ابى‏على هزار اسب ‏بن سیف‏الدوله [بن ]الحسن نصربن الحسن‏بن الفیروزان نوراللَّه قبرهما و غفرلهما مما أمر ببنائه ابنه الفیروزان فى سنة ثمان و اربعین و اربع مائه حسبنااللَّه» (448 هـ . ق). در کتیبه دیگرى که بر بالاى مدخل گنبد است، عبارت ناقص: «و بوالدة السیدة الجلیلة ناز... رحمةاللَّه علیهما» خوانده مى‏شود. با توجّه به این کتیبه‏ها معلوم مى‏شود که گنبد عالى، مدفن پدر و مادر سازنده بنا یعنى فیروزان است. نام مادرِ فیروزان مشخص نشد. در مورد عمیدالدّین شمس‏الدوله تصوّر مى‏شود که او نوه نصر دیلمى، فرزند حسن، فرزند فیروزان حاکم اشکور باشد، کسى که در تاریخ مربوط به اواخر سده چهارم هجرى صفحات شمالى ایران شهرت زیادى داشته است. این شخص، از خانواده مشهور حکّام ولایات است که به ترتیب در خدمت خاندان آل بویه، غزنوى، قابوس‏بن وشمگیر بوده و سرانجام در زندان درگذشته است.

در داخل بقعه، هیچ‏گونه تزیینى وجود ندارد. در گذشته اگر محراب گچى وجود داشته، امروز از بین رفته و فقط نشانه‏هاى مختصرى از آن باقى مانده است. سطوح گنبد از داخل نیز صاف و ساده است که در بالا به دو نغول طاقى سه برگه منتهى مى‏شود. انتقال از هشت ضلعى به دایره در این بنا به وسیله نیم طاق‏ها انجام گرفته است. چهار ضلع گنبد، به طور یک در میان، داراى چهار روزنه است. میان قبه نیز باز است که نور داخل گنبد را تأمین مى‏کند. در زیر گنبد، سردابى به طول، عرض و ارتفاع 50/1×80/2×60/3 متر وجود دارد که با سه پلّه از بیرون به داخل آن مى‏توان رسید. سقف سرداب به شیوه ضربى و تماماً از سنگ ساخته شده است. در حال حاضر، هیچ اثرى از قبور در آن مشاهده نمى‏شود.

این بنا به شمارة 195 و به تاریخ 9/5/1312 در فهرست آثار تاریخی و ملّی به ثبت رسیده است.