مزارات ایران و جهان اسلام

کنار حسینیّه بازار شهر ابرکوه، قسمتهایی از جرزهای بنائی به نام قطبیّه برپاست که از حیث اسلوب به مانند چهارضلعیهای گنبد سیّدون، و مزار طاووس و مانند اینها است.

بنا از خشت و گل است که گنبدش به کلّی نابود شده است. ضخامت دیوار آن 33/1، طول داخلی 60/9، و عرض داخلی آن 30/9 سانتی­متر و عرض درگاهها و محراب 40/1 سانتی­متر است.

بناى منسوب به مقبرة طاووس که روزگارى در نزدیکى مسجد جامع ابرقو قرار داشته، مدفن حسن بن کیخسرو بن منصور بن ابى‌بکر محمّد ـ متوفاى سال 718 ﻫ . ق و دخترش بى‏بى عایشه ملکه خاتون بوده است. این بناى ارزشمند تاریخى، متأسّفانه در دورة اخیر ویران گردیده؛ اما خوشبختانه تصاویر، طرح‏ها و مطالعات خوبى از آن به عمل آمده که به بیان چکیده آن مى ‏پردازیم.

این بنا در کنار روستای خسروآباد از توابع دهستان گلشن، در هفت کیلومتری جنوب شهر طبس قرار دارد.

مزار خسرو آباد با فاصله کمی از روستای خسروآباد در میان کشتزارها دیده می‌شود. و به عنوان یکی از چهار مزار طبس معروف است. بقعه، بنای کوچکی از خشت و گل است که نماهای خارجی آن روکش آجری داشته، و از بین رفته و اثری از آن بجای نمانده است. حجم بنا در همکف زمین، ‌فضایی چهار ضلعی است که درازای هر ضلع آن در حدود پنج متر می‌باشد. سپس با گوشه سازی فضای چهارضلعی را به هشت ضلعی تبدیل کرده و گنبدی بر فراز آن نهاده‌اند. برخی از قسمتهای این گنبد هنوز باقی مانده و بخشهای عمده آن ریخته است. نماهای داخلی اندود گچی داشته است و هنوز آثار اندکی از آن باقی است. دور تا دور جدار بالای بقعه را، ‌کتیبه گچی زیبایی با خط کوفی شکل داده که هنوز قسمتهای قابل توجّهی از آن بجای مانده است. نوشتارهای این کتیبه از روی عکسهای قدیمی و جدید، به این شرح است:

این بناى باشکوه در سه کیلومترى شرق شهر ابرکوه، در کنار جادّه ابرقو ـ یزد و بر روى تپّه‏اى مشرّف بر جادّه شهر قدیمى واقع و یکى از سالم‏ترین بناهاى دورة سلجوقى و از نفایس هنر معمارى ایران است.

این بقعه در 27 کیلومترى جنوب باختر شهر هرات از توابع شهرستان خاتم در روستاى چاهک، جنب «گنبد کلّه پریده» واقع شده است.

سنگ قبرى در کنار گنبد کلّه پریده است که بر آن حسن‏بن محمّد حک شده است. علّت و وجه تسمیه این گنبد به کلّه پریده بدان جهت است که مى‏گویند: در یکى از روزها هنگامى که باد تندى وزید، گنبد مزار واژگون شد اوّل کسى که مزار بى‏گنبد را دید گفت: شیخ کلّه‏اش پرید، سپس به مزار «کلّه پریده» خوانده شد. هشتاد درصد مزار تخریب شد و اصل آن نیز از خشت و گل است. از بقایاى موجود نمى‏توان چنین استدلال نمود که داراى دو ایوان، گنبد کلاه‌خودى بلند به ارتفاع هشت متر و دو شبستان در مغرب و مشرق و محراب بوده است. فعلاً از این بقعه به عنوان گورستان استفاده مى‏شود و دور تا دور صحن آن را که حدود دوهزار متر است، حصارکشى کرده‏اند.

این بقعه با شکوه در کنار میدان ورودی شهر مروست از توابع شهرستان خاتم واقع شده است.

مجموعه بقعه، بنائی شامل مقبره، ایوان، گنبد است که از آثار عصر صفوی می‌باشد و در گذشته محلّ خانقاه بوده و بعدها به مزار تبدیل و بقعه و غرفات دیگری بدان ضمیمه و الحاق شده است.

قسمت اصلی بنا که مربّع و دارای گنبدست با چهار صفّه احاطه شده و در صفّه جنوبی آن محرابی ایجاد شده است. بر بالای سر این محراب نقشی بسیار زیبا به اندزه 111×140 سانتی‌متر وجود دارد که مجلس جنگ و شکار کردن شیرست به امضای «العبدالفقیر قنبر علی». این نقش به اسلوب و کار عصر صفوی است و شکل و لباس مردمی که شیر شکار می‌کند به مانند آن دوره است. هنر نقّاش در این است که اثر هنری خود را از تراشیدن گچ بر روی کاه گل ظریف بیرون آورده است و نظیرش در جای دیگردیده نشده است. این نوع گل نازک و نرم که با گچ بر آن کار می‌کنند در اصطلاح یزدی‌ها «سیم گل» خوانده می‌شود.

این بقعه در 54 کیلومتری جنوب غرب شهر تفت، در گورستان تاریخی روستای توران پشت بر بالای تپّه­ای مشرف به روستا
واقع شده است.

بنای سنگی هشت ضلعی است که دارای گنبدی بلند از سنگ است که بخشهایی از آن فرو ریخته و از آ‌ثار قرن هشتم هجری است و نمونه­ای از آن در ابرقوه دیده می­شود.

این بقعه در کنار قبرستان رکن آباد، در 5 کیلومتری جنوب شهر میبد واقع شده است.

رکن آباد دارای آثار باستانی متعددی من جمله مسجد جامع علیا و بقعة حافظ جمال است که مورد احترام و محل روشن کردن شمع و به «چهل دختران» مشهور است. اما آثار قبری در آن دیده نشد. بنا از ابنیة قرن دهم هجری است. و یک چهارطاقی گنبددار است که چهار زاویة آن به کمک فیلپوشها به دایره تبدیل شده و در نتیجه گنبد بنا را بر آن استوار کرده‌اند. شالوده بنا از خشت و گل و گچ ساخته شده و بخش‌هایی از پی آن سنگ لاشه و در تعمیرات سالیان قبل از آجر و سیمان استفاده شده است.

مسجدى در خیابان شهید صدوقى شهر ابرکوه قرار دارد که به مسجد بیرون یا قدمگاه امام رضا ‰ یا بقعة على‏بن موسى الرضا‰ شهرت دارد.

این مسجد شامل؛ ایوان، شبستان، صحن و گنبد است. اصل بنا از داخل به صورت هشت ضلعى و به ارتفاع 20/4 سانتى‏متر و از خارج مدور است. گنبدى عرقچینى بر مسجد استوار است که قطر آن 6 متر و ارتفاع آن نیز حدود هفت متر است. این گنبد از بیرون به صورت مطبق کلادرویشى است که در چهار طبقه تعبیه شده و نماى آن کاه و گل است. در کنار گنبد مرکزى، گنبد کوچک دیگرى است که متعلّق به شبستان مسجد است. پس از عبور از درِ اصلى بنا، به یک فضاى هشتى خواهیم رسید که راهرویى به مسجد و صحن کوچک دارد که خودِ صحن نیز شامل دو ایوان و صفّه است.

این بقعه در خیابان شیخ محمّدتقی بافقی شهر بافق، در کوچه­ ای بنام پیرمراد قرار دارد. اصل بنا به صورت مستطیل و به ابعاد 12×8 متر و شامل یک ایوان کوتاه، و اتاق مرقد است.

درِ اصلی بقعه از جانب شمال باز می­شود که پس از عبور از شبستان بقعه که خود دارای گنبدی عرقچینی کوتاه است، به فضای بزرگتری راه دارد که قبر پیر مراد در وسط آن قرار گرفته و ضریحی آهنی و آلومینیومی به طول 2 و عرض 20/1 سانتی­متر از آن محافظت می­کند. صحن بقعه که سراسر نخل­کاری شده صورت زیبایی به آرامگاه داده و بالاتر از کف حرم قرار دارد،‌از اینرو جهت ورود به بقعه باید 16پلکان بیست سانتی را عبور داد.

این بقعه در کوچه هفتمِ خیابان شهید بهشتی شهر ابرکوه و در هفتاد متری مسجد طاووسی واقع شده است که به آن «پیرمراد» یا «پیرحمزه سبزپوش» می­گویند.

ساختمان بقعه، بنایی است چهارضلعی به ابعاد 5/6×5/6 متر از جنس خشت و دارای گنبدی به قطر شش و ارتفاع هشت متر است. هر پی بقعه حدود 10/1 سانتی­متر پهنا دارد و حکایت از قدمت بنا است. شهرت و نفاست بنا به مناسبت گچبریهای ظریف و آراسته‌ایست که در محراب و ازارة داخلی آن دیده می­شود و از آن قرن ششم هجری است. به قول استاد محمّد تقی مصطفوی با گچ کاریهای گنبد علویانِ همدان، و مدرسة حیدریّه قزوین، و مسجد جامع ورامین همترازی و هم­نمایی دارد.

این بقعه در مجاورت روستای فتح­آباد در نزدیکی شهر ابرکوه واقع شده و به پیریسک مشهور است.

ساختمان بقعه، که به مخروبه ای تبدیل شده از حیث اسلوب ساختمانی نظیر سیّدون و چهارضلعی است. در لفظ عامّه آن را پریشک نیز می­خوانند که به معنای «پرستو» و آن نام تپّه­ای است که این مجموعة بنا در دامن آن ساخته شده است. در لفظ قلم آن را «پیر صدق» نام گذارده­اند! بنا چینه­ای، و جرزهای آن 30/1 متر عرض و هر یک از اضلاع آن،40/8 سانتی­متر است. گنبدش فروریخته و اطاقهایی که در چهار طرف بقعة اصلی بوده همه
ویران شده است.

این بقعه در دو کیلومتری جنوب شهر ابرکوه، در خارج از روستای مدوئیه یا مودویه واقع شده است.

بقعه­ای از خشت و گل و بدون تزیین با گنبدی تخم مرغی شکل به قطر هفت و ارتفاع هشت متر است. اصل بنا چهارضلعی است و در چهار زاویه‌اش فرورفتگی گوشواره مانند ایجاد کرده­اند. چهار دیوار اصلی بنا قدیمی است و گنبد آن را به تازگی تعمیر و تجدید بنا کرده­اند.

این بنا به شمارة 14530 و در تاریخ 16/12/1384 به ثبت آثار تاریخی و ملّی رسیده است. متأسّفانه از هویّت شخص مدفون اطلاعی حاصل نشد.

این آرامگاه پس از فلکه وحدت، در خیابان خواجه رشیدالدین فضل الله میبدی و در انتهاى بلوار تازه تاسیس امامزاده میرشمس الحق شهر میبد قرار دارد.

بنا از آثار دورة قاجاریّه و به صورت هشت ضلعى است که هر یک از اضلاع آن حدود سه متر مى‏باشد و درِ آن از جانب جنوب باز مى‏شود. چهار صفّه کوتاه به ارتفاع تقریبى چهار متر در بقعه تعبیه شده که تمام زاویه‏هاى آن را آیینه‏کارى نموده‏اند. گنبد بنا تمام عرقچینى به قطر 5 و ارتفاع 6 متر مى‏باشد که با آجر و کاه و گل تزیین شده است. نماى داخلى گنبد، یعنى ساقه و عرقچین آن با آیینه‏کارى و رسمى‏بندى نماکارى شده است.

در قلب شهر ندوشن از توابع شهرستان صدوق، در میان کوچه‏هاى باریک آن، در محلّه‏اى پایین، بنایى به جا مانده از عصر صفوى خودنمایى مى‏کند که به بقعة امامزاده مامانیک معروف است.

ساختمان بقعه، بنایى بسیار عالى با چهار صفّه روباز است که به شبستان‏هاى دور بقعه راه دارد. چهار زاویة بقعه را با هلال‏بندى و رسمى‏سازى از هم جدا نموده و تشکیل شبستان داده‏اند که به همدیگر راه دارد. در وسط بقعه، چهار پایه قطور جهت استوارسازى گنبدِ عرقچینى بنا تعبیه نموده‏اند. در وسط این ستون‏ها، ضریحى چوبى مشبّک به طول 5/2 و عرض 20/1 سانتى‏متر قرار دارد که ارزش هنرى چندان بر آن مترتّب نیست.

بقعة این امامزاده در 18 کیلومترى جنوب باخترى شهر نیر از توابع تفت و در میان روستای بنادکوک دیزه قرار دارد و در محاوره محلّى به عبدالجعفر مشهور است.

اصل بقعه شامل اتاقى به ابعاد 12×7 متر است که در آن از جانب جنوب باز مى‏شود. به نوشته ایرج افشار: شجره امامزاده را على بن عبداللَّه بن جعفر طیّار ذکر مى‏کنند. بناى آن مرتفع و داراى گنبد کاشى‏کارى جدید است و بیش از هفت سال نیست که کاشى کرده‏اند. بر اساس ثبت یک سنگ وقف، بناى آن در سال 998 ﻫ . ق موجود بوده است. بنا از خشت و آجر است.»

این زیارتگاه باشکوه در خارج از آبادى کوچکى به نام «گاپُله» نزدیکى عقدا، در مسیر جادّه تهران ـ یزد، حدّ واسط اردکان، عقدا قرار دارد و به امامزاده «پاگنده» مشهور است.

بقعة این امامزاده داراى حرم، گنبد، صحن بزرگ و پیش طاقى بلند مى‏باشد. غلام گردشى بقعه، از سه طرف بناى اصلى را در خود گرفته و از طرف مدخل اصلى، ایوان بلندى دارد. در داخل بنا، در قسمت کمربند گنبد دو بند (نوار) و در مرکز گنبد، شمسه‏اى به شکل ستاره هشت پَر از آب و رنگ نقاشى شده است.

این آستان باشکوه در مرکز شهر بافق واقع شده و بنایى مفصّل و عالى است که بسیار مورد احترام مردم محل و اهالى یزد و کرمان مى‏باشد.

از حیث سبک بنا و گنبد و کاشى‏کارى و تزیینات داخلى هم، از آثار تاریخى و دیدنى در پهنه میان یزد و کرمان به شمار مى‏رود و جزو صد مزار باشکوه ایران اسلامى است. اصل بناى حرم، شامل یک اتاق به ابعاد 13×13 متر با چهار صفّه بزرگ مى‏باشد که گنبد مرتفع و مدوّر بقعه بر آن استوار است.

این زیارتگاه در خیابان امام خمینی شهر یزد، مقابل در اصلی بیمارستان سیّدالشهدا‰ واقع شده و به سیّد نصر مشهور است.

بنای قدیم امامزاده در صحرای محلّه «آبشور» قرار داشت که  اینک به جهت گسترش شهر، در داخل شهر قرار گرفته است.
بارگاه قدیمی شامل یک حرم کوچک و مربع شکل با چهار صفّه در چهار سـمت و یـک گنبد خشتی کوتاه بود. مرقد امامزاده در
سال 1352 ﻫ . ش در حرم کوچکتر و مزیّن به دریچه‌ها و شبکه‌های رنگین قرار داشت. بارگاه کنونی شامل یک اتاق کوچک، یک سالن نمازخانه و دو درِ کوچک شمالی و جنوبی است. بنا به نقلِ مؤلف جامع مفیدی سیّد نصر در محلة «سلغرآباد»، کشتخوان آبشور، به خاک سپرده شد.

این زیارتگاه در 16 کیلومترى شمال باختر شهر اشکذر، در روستاى حاجى‏آباد از توابع شهرستان صدوق قرار دارد.

ساختمان بقعه، بنایى نسبتاً مفصّل به سبک امامزاده عقداست، به این شکل که سه طرف ساختمان به وسیله دالانى محدود شده و بقعه از خشت و گل مى‏باشد که در سالیان اخیر مرمّت و بازسازى شده است. براى رسیدن به ایوان و مدخل اصلى بقعه، پیمودن 11 پلّکان الزامى است.