مزارات ایران و جهان اسلام

 این آرامگاه زیبا در روستاى بیدواز، در 15 کیلومترى شمال شرق شهر اسفراین واقع شده است.

 این بنا در دوران ایلخانى ساخته شده و در دورة صفویة قسمت‏هاى بالاى گنبد تعمیر و به وسیله کلاف چوبى مستحکم شده است. آرامگاه، داراى طرح هشت ضلعى است که گنبدى عرقچینى بر روى آن استوار شده است. اضلاع بیرونى با 5/3 متر و ارتفاع 12 متر است و اضلاع داخلى به صورت جرزهاى عمودى بالا رفته و به دو ردیف کتیبة گچبرى نفیس ختم مى ‏گردد.

حاشیه گچبرى اول در ارتفاع 40/2 و حاشیة گچبرى دوّم در ارتفاع 40/5 مترى از کف بنا قرار دارد که با خط ثلث به رنگ سفید و متن لاجوردى تزیین شده و شامل آیاتى از قرآن مجید و اسامى ائمه اطهارŒ است و متن آن در بسیارى از قسمت‏ها، بر اثر نفوذ باران و رطوبت از بین رفته، اما با اندکى دقت قابل خواندن است.

 این بنا، در اصل، داراى سه درِ ورودى در جبهه‏هاى شمالى، شرقى و غربى بوده که دو تاى اول را مسدود کرده‏اند و از ورودى غربى استفاده مى‏شود. از مجموع سه جفت درِ چوبى این بقعه، در حال حاضر دو جفت بسیار نفیس و عالى در درون بنا نگهدارى مى‏شود که در بدنه آن نقوش اسلیمى و ختائى به طرز زیبا و چشم نوازى کنده شده است. درِ اصلى این بنا به موزه آستان قدس رضوى منتقل شده و در آن جا نگهدارى مى‏شود.

کتیبه‏اى در چهار چوب محراب به خط ثلث و به رنگ سفید و متن لاجوردى وجود داشت که آیة 39 سورة آل عمران «فنادته الملائکة و هو قائم یصلّى فى المحراب» بر آن نوشته شده بود که متأسّفانه تخریب شده و از بین رفته است. در قسمتى از کتیبة گچ برى که در ضلع شرقى باقى مانده است، شخص مدفون را «نوادة شیخ همام و نبیرة شیخ احمد غزالى صاحب تبار» معرفى کرده‏اند و کتیبه ردیف دوّم شامل ده آیه نخست سورة فتح مى‏باشد.

صندوق چوبى این بقعه یکى از با ارزش‏ترین صندوقهاى باقیمانده از اواخل قرن نهم هجرى است. ابعاد این صندوق 12/1×62/1 متر است و به وسیلة دو قسمت کتیبه کنده کارى شده و خطوط هندسى و گل و بوته تزیین یافته است. کتیبة قسمت اول در جبهه شرقى صندوق حاکى از نام استاد کار این اثر بدیع مى‏باشد، در این بخش جمله «عمل استاد محمّد بن نظام، بنده ذوالجلال و الاکرام» به چشم مى‏خورد. در قسمت دوّم کتیبه حاشیه بالاى صندوق تعداد زیادى از اسماء اللّه نوشته شده است.

مصالح اصلى این بنا را قلوه سنگ، ملات گچ و آهک تشکیل داده و احتمالاً در دورة صفوى قسمتهاى بالایى گنبد با آجر تعمیر شده است. این بنا در سالیان اخیر نیز توسّط میراث فرهنگى مرمّت اساسى شده و تحت شماره 2193 و در تاریخ 27/1/1377 به ثبت آثار ملّى رسیده است.

رشیدالدّین محمّد بیدوازى از اقطاب صوفیه و شاعران شیعى مذهب قرن نهم هجرى است. نام وى «محمّد» فرزند شیخ على بیدوازى عبداللهى، ملقّب به «رشیدالدّین» و متخلّص به «رشید» است. رشید بیدوازى از مشایخ طریقة ذهبیّه است. وى در معرفت، مقامى بس بلند داشت؛ بر وجهى که صاحبان خرقه و ارشاد به انتساب با وى افتخار دارند. رشیدالدّین محمّد بیدوازى، شاگرد و مرید امیر عبداللَّه برزش آبادى بوده و خرقه و تلقین از وى بر گرفته و آداب طریقت را از وى آموخته است. بیدوازى پس از ارتحال مرشد خود، جانشین وى شد. بنا به گفته استخرى: «خود به دستیارى استعداد ازلى و عنایت لم یزلى به مسند ارشاد عاشقان به سر منزل تمکین استقامت مستقر شد.»

رشیدالدّین محمّد بیدوازى بیست و دوّمین قطب از اقطاب سلسله‏اى بود، که شیخ محمّد هاشم درویش در منظومه ولایت نامه به معرفى آنان پرداخته است:

 بعــد از عـبداللَّه آن مـیر سـعـید

 شمس اوج معـرفت، شــیخ رشید

 در مــیان عـارفان شـهبازى اسـت

موطنش را دان که بید آوازى است

 بعد از ایشـان شـیخ شــاه ذولباب

اسفــرایینى است آن عـالى جناب

چنان که اشعار فوق الذکر بر مى‏آید، زادگاه و موطن
رشیدالدّین محمّد آبادى «بیدآواز» یا «بیدواز» در شمال شرقى اسفراین است.

شیخ رشیدالدّین پس از طىّ مراتب کمال و تکمیل در خدمت مرشد و روحانى خود، امیر عبداللَّه برزش آبادى، مورد توجّه وى قرار گرفت. به دامادى شیخ خود در آمد. همسر شیخ رشیدالدّین محمّد بیدوازى، دختر امیر عبداللَّه برزش آبادى و نوه دخترى شیخ خواجه اسحاق ختلانى است، که پیر مراد امیر عبداللَّه برزش آبادى بود. سال تولّد و مدّت ارشاد شیخ رشیدالدّین معلوم نیست؛ همین قدر مسلّم است که وى در نیمه دوّم قرن نهم هجرى به ارشاد و سلسله دارى مشغول بوده است. این مراتب از مثنویى 58 بیتى، که رشید سروده و در آن به وصف احوال مریدان خود پرداخته است، معلوم مى‏شود. تاریخ نظم این ابیات را شیخ در صدر این مثنوى آورده است:

شد میـسّر به عون خیر مـعین                         اربعیــنى بـه خــمسه و سبعین

بعـد هشتصد ز هجرت نـبوى‏                        بـا تـو گـویم که شد آن شنوى

و چون مریدان خود را بر مى‏شمارد، معلوم مى‏شود دست کم مدّتى نزدیک به بیست سال از ابتداى زمان ارشاد او مى‏گذشته است؛
زیرا جلال‏الدّین محمّد مجد الاشراف در تحفة الوجود مى‏فرماید: «مدّت لازم براى وصول سالک الى اللَّه به کمال واقعى بیست و یک سال است.

 رشیدالدّین تا سال 855 در خانقاه اوکان / ادکان / اتکان به ارشاد مشغول بوده اما بر اثر جنگها و نزاعهایى که بین فرزندان شاهرخ تیمورى به مدّت پنج سال در سالهاى 850 ـ 855 در منطقه میاندشت و کوه خروس (= دیک فعلى) و ادکان در جنوب غرب اسفراین به وقوع پیوست، عرصه بر مشایخ ناحیه نیز تنگ شد و شیخ رشیدالدّین و دیگر دراویش به خانقاه بیدواز رفته، در آن جا به ارشاد مشغول شدند.

 بیدوازى پس از حدود پنجاه تا شصت سال عمر و تربیت شاگردانى چون شیخ شاه على اسفراینى و شیخ محمّد خبوشانى (قوچانى) در سال 877 هـ . ق به مرگ ناگهانى در گذشت و در دهِ خود «بیدواز» در خانقاه خویش مدفون گشت. شیخ شاه على، داماد و خلیفه وى این اشعار را در رثاى او و تاریخ فوتش سروده است:

اقتضاى فلـک مگــر ستم است     بــاز اســتاد ایــن شــدش تعـلیم

قطب الاقطاب شیخ رشیدالـدّین     مظـهر نــور حــق و نـور جــسیم

ناگـهان عــازم جـنان گـردید        کـرد رحــلت بـه امـر حـىّ قـدیم

تا بــرفت از فـنا به سـوى بقا        گشت تاریخ او (بهشت نعیم) = 877

آثار و تألیفات شیخ رشید الدّین

 (1) ریاض الافیاض: اولین تألیف عرفانى وى به سال 846 هـ . ق است. اصل این کتاب در کتابخانه دانشگاه نظام حیدر آباد هندوستان نگهدارى مى‏شود و نسخه عکسى آن در کتابخانه شخصى دانشمند محترم عزیز اللَّه عطاردى خبوشانى موجود است.

 (2) المصباح (= مصباح رشیدى): مثنوى بسیار خوبى است به بحر رمل مسدس در شرح مسائل عرفانى که آن را چنان که خود گفته در شرح سه اصل محبت، فنا و نیاز تربیت داده است:

شد ترتّب بر سه اصل این گنج راز

در محـــبت، در فــنا و در نـیـاز

و آن را به سال 852 هجرى به پایان برده و در این باره گفته است:

 چون گذشت از هجرت خیر الانام

 هشتصد و پنجاه و دو، این شد تمام

این کتاب با این بیت به پایان رسیده است:

به طفیلش جهان گرفته وجود

او محـمّد شــریعـتش محـمود

از این منظومه، نسخه‏اى خطى در موزه بریتانیا (MuseumBritish) تحت عنوان «المصابح» تألیف رشیدالدّین محمّد الاسفراینى موجود است. نسخه‏اى نیز در هندوستان نگهدارى مى‏شود، که میکروفیلم آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران به شماره 5227
محفوظ است.

از بررسى آثار منثور و منظوم این قطب، چنان بر مى‏آید که او شاعرى نسبتاً توانا و پیرو سبک عراقى متداول زمان بوده و توجّه خاصى به غزلیات مولوى، سعدى و حافظ داشته است. غزلیات شورانگیز او، در بردارنده درونى و شرح سلوکش مى‏باشد.

(3) عشق و محبت: این کتاب به نظم و نثر مسجع و مشتمل بر غزلیات شیرین و حال انگیزى است که شیخ به مقتضاى ظهور حالات معنوى و طى مقامات معنوى سروده و به پیروى گلستان در یک مقدمه و هفت اشاره است.