مزارات ایران و جهان اسلام

مجموعة بنا به صورت مکعب مستطیل ساخته شده است. ورودى بقعة امامزاده که در نماى شمالى بنا قرار دارد، عبارت از سر در بلندى است که در دو سوى آن، دو مناره با تزیینات کاشى و نقش هندسى قرار گرفته است. پس از ایوان، با گذشتن از یک در چوبى که داراى کتیبة «عمل غیب الله فى تاریخ سنة خمس و ثلاثین بعد الالف 1035 هـ . ق» است، به داخل اتاقى که در برابر حرم قرار دارد، وارد مى‏شویم، سقف گنبدى شکل آن، بر روى قاعدة چهار ضلعى که در بالا به هشت ضلعى تبدیل شده، قرار دارد. زیر سقف با گچبرى و نقّاشى‏هاى گل و بوته و اسلیمى مربوط به دوران قاجار زینت شده است. ضریح برنجى آن، از شاهکارهاى زمان ناصر الدّین شاه قاجار و سال 1270 هـ . ق است. گنبد فراز حرم، به سبک رایج منطقه به صورت گنبدهاى رک زینه‏اى که به آن اصطلاحاً پلکانى مى‏گویند در دوازده رج ـ به اعتبار دوازده امام ـ ساخته شده که بر فراز آن، یک برجستگى شش ضلعى و سپس قبّه‏اى به صورت سه گوى آهنین سوار بر هم قرار گرفته است.

بناى نخستین بقعه به منتصر ـ خلیفة عبّاسى ـ نسبت داده شده است. بعد از آن، سادات مرعشى شوشتر به مرمّت آن اقدام کرده و تولیت آن را بر عهده گرفته‏اند و تاکنون تولیت آن بر عهدة این خاندان است.

به نوشتة دونالدویلبر و آندره گدار، ساختمان شبستان زیر گنبد داراى کتیبه‏اى به تاریخ 669 هـ . ق است.

بناى کنونى، از آثار مهدى قلی‌خان ـ حکمران شوشتر در عهد شاه عبّاس صفوى ـ دانسته شده است که مربوط به سال 1002 هـ . ق مى‏شود. در جوار این امامزاده در گذشته، زائر سرا و آشپزخانه‏اى مجهز بوده است. همچنین مدرسه و کتابخانه و حجره هایى براى طلاب و خدمه در پیرامون آن وجود داشته که جملگى یا تخریب شده و یا دیگر از آن چنین بهره را نمى‏برند.

قبر سه شخصیّت بزرگ در جوار امامزاده قرار دارد که عبارتند از: احمد بن مؤید الدّین مسافر در گذشته در «ذو القعده الحرام من سنة تسع و تسعین و تسعمائه (999 هـ . ق)» دیگرى، حاجى میرزا فتح الله مرعشى، معروف و متخلّص به کیمیایى، از علماء و عرفا و ریاضى دانان معروف شوشتر و سوم، حاج سیّد حسن منجم، از علماى شوشتر که در بسیارى از علوم به ویژه ریاضیات و نجوم تبحری فراوان داشته است.

علّامه حرز الدّین در کتاب مراقد المعارف شرح حال و توصیف این بنا را ذکر نموده و مى‏نویسد: «مرقدش در شوشتر به امامزاده عبدالله شهرت دارد. بر روى قبر وى بنایى زیبا و تاریخى است که گفته شده آن را منتصر بالله خلیفه عبّاسى بنیان نهاده و دستور ساخت آن را داده است. عمارت دیگرى بر این قبر از سوى سادات مرعشى شوشتر که از اشراف و اهل خیر و مروت این سامان بودند بنا شده است».

این بناى با شکوه به شمارة 364 در تاریخ 20/3/1321 در فهرست آثار تاریخى ثبت شده است.

نسب شریفش‏: علّامه تفرشى دربارة نسب امامزاده عبدالله شوشتر مى‏نویسد:

«عبدالله بن الحسن بن حسین الاصغر ابن الامام زین العابدین در شوشتر مقتول و مزور است».

علّامه قاضى نور الله شوشترى، پس از ذکر نسب‌نامة امامزاده عبدالله مى‏نویسد:

«از اکابر ذریه سیّد المرسلین، و در فضل و طهارت مشابه جد خود امام زین العابدین بود، و لهذا به دست اعادى دین شهید گردیده، نسب شریفش در مشجر سیّد اجل نقیب تاج الملة و الدّین على بن محمّد بن رمضان مشهور بابن الطقطقی که از جمله علماى نسب بوده، بر این وجه است که مذکور شد و در تحت نام شریفش عبدالله نوشته که شهید شد و او را عقب نیست و در آخر گفته که در شوشتر مدفونست.

و سیّد فاضل نقیب محمّد بن على الحسنى نسّابه در کتاب مسمى به اصیلى که از مصنّفات اوست، نسب شریف او را به همان طریق ذکر نموده و مؤلف کتاب به خط بعضى از افاضل نسّابه دیده که در وقت وصول او به شوشتر، چون نسب‌نامة سیّد اجل نقیب عضد الملة و الدّین حسنى متولى مزار فایض الانوار امام زاده عبدالله مذکور سلام الله علیه را نوشته در آن‌جا تلقیب صاحب مزار به زین العابدین نموده بر این وجه که بعد از ذکر نامه سیّد عضد الملة او را به این عبارت وصف نموده که متولى مشهد زین العابدین علیه و على آبائه السلام، و از اینجا ظاهر مى‏شود که نام شریف او عبدالله و لقبش زین العابدین بود. بانى اصل عمارت او مستنصر خلیفة عبّاسى که اوّل بار قبّة شریف امام موسى کاظم ، و اما محمّد جواد را بنا نهاد و بعد از آن متأخران سادات حسینى مرعشى شوشتر بر آن عمارت افزودند و مساعى جمیله در ترویج مزار فایض البرکات که از اشرف و الطف بقاع شوشتر است نمودند شکر الله سعیهم».

در یادداشت‌هاى خطى شرف الدّین شوشترى، این بقعه در ردیف 63 از بقاع و مزارات شوشتر احصاء شده و پس از نقل قاضى تسترى مى‏نویسد:

«و ابوعبدالله محمّد بن ابراهیم معروف به ابن بطوطه طنجى متوفّاى 779 هـ . ق در سفرنامة خود معروف به رحله ابن بطوطه طبع مصر سال 1357 در ورود خود به شوشتر گوید: در خارج شهر مزار متبرکى است که مردم آن‌جا به زیارت آن مى‏روند و نذورات زیاد به آن‌جا مى‏برند این مزار زاویه‏اى هم دارد که گروهى از فقراى دراویش در آن‌جا ساکن هستند و اهل آن‌جا گمان مى‏کنند که آن‌جا مزار و قبر زین العابدین على بن حسین بن على بن ابى طالب است. احقر گوید منشاء اشتباه ابن بطوطه تلقیب امامزاده عبدالله است به لقب جد خود امام زین العابدین على بن الحسین، چنانچه گذشت مرحوم آقا سیّد عبدالله جزایرى در فصل هفتم تذکره شوشتر گوید: از جمله مزارات قدیمه بقعه امامزاده عبدالله است، بعد نسب او را چنانچه گذشت ذکر مى‏کند، کلمه دکه را بعد از نام حسن اضافه مى‏نماید و گوید: عبدالله بن حسن دکه، سر او در شوشتر مدفون است و باقى اعضاى او را در بلاد متفرق کرده‏اند، احقر گوید در السنه وافواه است که جسد او در نزدیکى‏هاى بهبهان مدفون است بنام شاهزاده عبدالله. 

پدر امامزاده عبدالله، حسن نام داشت او مکنى به ابو محمّد و معروف به دکه بود. وی اهل مدینه و سیّدى فاضل و محدّثى عالى مقام بود که در مکه سکنى داشت و در ارض روم وفات یافت. مادر او و برادرش سلیمان، کنیزى از روم بود. گفته شده که وى نصرانى بود، حسین الاصغر او را خرید و آزادش کرد و سپس با او ازدواج نمود و او بر همان مذهب وفات یافت.

حسن دکه داراى پنج فرزند به اسامى محمّد، و عبدالله که مادرشان خلیدة دختر عتبة بن سعید بن العاص، و حسین، و یحیى و حسن بود و تداوم نسل او تنها از محمّد ابوالحسن السیلق برادر امامزاده عبدالله شوشتر است».

علّامه ابوالحسن العمرى مى‏نویسد: عبدالله بن الحسن دکه به مغرب رفت. و تنها مرحوم قاضى نور الله شوشترى و مرحوم تفرشى قایل به شهادت رسیدن او در شوشتر، و تلقیب او به زین العابدین هستند و در هیچ یک از کتب معتبر انساب بدان اشاره نشده است. از این‌رو بر فرض صحت این ادّعا شهادت او باید در زمان ابو السرایا به سال 199 ـ 200 هجرى باشد، زیرا در همین سال حسین بن الحسین ذى الدمعة ابن زید شهید پسر عموى امامزاده عبدالله در شوش به شهادت رسیده است.

هر چند نگارنده معتقد است که خفته در این مزار متبرک، عبدالله بن على بن احمد الزاهد بن جعفر بن محمّد العقیقى ابن جعفر بن عبدالله بن الحسین الاصغر ابن الامام على بن الحسین السجّاد ، پسر عموى جدى سادات مرعشى شوشتر است که به آن در کتاب الدرة الذهبیة فى اکمال منتقلة الطالبیه استدلال شده است.