مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة باشکوه این امامزاده در 16 کیلومترى غرب شهر ماهان، در وسط شهر جوپار واقع شده و به «شاهزاده حسین» است. بناى امامزاده حسین، از آثار دوران صفویّه به شمار مى‏رود و مرکّب از صحن، حرم، گنبد و رواق است. با توجّه به بناى رفیع این امامزاده و صحن بزرگ و ایوان باشکوه آن از ابّهت خاصّى برخوردار است که در طول دوران مختلف مرمّت شده، واحدهایى به آن افزوده شده است. این بنا از نظر تزیینات گچ‏برى و مقرنس‏کارى و بخصوص زینت رواق‏هاى متعدّد آن، بى‌نهایت زیبا و جالب توجّه است.

اصل بقعه به صوره مربّع مستطیل و به ابعاد 35×37 متر است که شامل چهار رواق زیبا در شرق و غرب و شمال و جنوب مرقد است. اصل مرقد امامزاده در وسط رواق‏ها قرار گرفته و خود شامل اتاقى به ابعاد 10×10 متر است که ارتفاع آن به بیش از هفت متر و داراى چهار ایوان مى‏باشد. تمام دیوارهاى حرم، کاشى‏کارى‏هاى ظریف، آیینه کارى‏هاى جالب و دیدنى دارد.

دیوارهاى حرم، اعم از رواق و اتاق مرقد، با کاشى‏هاى آبى به سبک لانه زنبورى تا ارتفاع 40/1 متر تزیین شده که بر ابّهت بنا افزوده است. بقیّه اتاق مرقد، با کاشى‏هاى معرّق در زمینه گل و بوته و اسماء جلاله، توسّط استاد محمودخانى مشهدى تزیین شده است. ساقه و زیر گنبد، با آیینه‏هاىرنگى توسّط استاد رسول ایران منش تزیین شده، که بر شکوه مرقد افزوده است. در این اتاق، ضریحى بسیار عالى، اثر هنرمندان اصفهان به چشم مى‏خورد که در پایین درِ ورودى آن کتیبه‏اى به این مضمون وجود دارد: «اصفهان طرّاحى و قلم‏زنى سیّد سلام‏اللَّه خسروانى» چهار لنگه درِ بسیار زیبا و ظریف در چهار جهت اتاق مرقد نصب است که بر روى درِ جنوبى این بیت و مطالب دیگرى قلم‏زنى شده که حکایت از ساخت در به دستور هیات امنا و نام سازنده آن در سال 1354 است:

«پاس این درگه نگهدار و قدم نه با ادب‏

ز آنکه جبریل امین باشد بر این در پاسبان»

درِ شمالى نیز به همان شکل و ابعاد است. و کتیبه فوق با یک بیت ذیل در آن به صورت زیبایى قلم‏زنى شده است.

زین در رحمت که حق بگشود بر خلق جهان‏

مى‏رسد هر لحظه بانگ روح القدس بر گوش جان‏

در کتیبه درِ شرقى پس از مطالب فوق این دو بیت قلم‏زنى شده است:

مأمون چو بود در پى قطع حیاتمان‏

حـق داد از مکائد دشمن نجاتمان‏

مــا بى‏گناهان بدور عالم بر آمدیم‏

چوپار گشت مدفن وصالِ وفاتمان‏

گنبد خوش ترکیب بنا، الهامى از معمارى و طرح گنبد آستانه ماهان است که پرشکوه و با عظمت به چشم مى‏خورد. قطر گنبد 5/7 و ارتفاع آن از سطح بام 5/10 متر مى‏باشد که بر روى یک بناى هشت‌ضلعى به ارتفاع 70/4 متر قرار گرفته که از داخل با ایجاد یک گوشواره در زاویه‏ها به دایره تبدیل شده و داراى چهار پنجره در چهار جهت و چهار پنجره کوچک در زاویه‏ها است. گردنى گنبد به شکل استوانه و داراى سه کتیبه است که دو تا کم عرض‏تر در پایین و بالا و یکى با عرض زیاد در وسط قرار دارد. گنبد بنا نیز با کاشى فیروزه‌ای و در طرح‌های لوزی پوشش شده است.

گل‏دسته امامزاده در غرب گنبد، از زیبایى خاصّى برخوردار است. کاشى‏کارى‏هاى گنبد و ساقه آن از نره کاشى فیروزه‏اى و سفید است.

تعداد 35 گنبد عرقچینى در رواق‏ها و شبستان‏ها استفاده شده که زیر همه آن‏ها مقرنس‏کارى و رسمى بندى‏هاى ظریفى انجام گرفته است.

ورودی اصلى بقعه در جنوب قرار دارد که سر درِ آن بسیار زیبا و دیدنى است و با کاشى‏هاى قدیمى دوره ناصرى تزیین و اشعارى در مدح امامزاده دور تا دور آن در کاشى‏هاى لاجوردى در زمینه گل و بوته تزیین شده است.

رواق جنوب غربى را به مسجد بزرگى تبدیل نموده‏اند که داراى سه در از جنوب و غرب و دربى از داخل صحن جنوبى است. این آرامگاه داراى سه ایوان باشکوه و سه صحن کوچک و بزرگ است. نماى شمالى آرامگاه، بنایى سه طبقه را نشان مى‏دهد که ایوانى بلند و خوش تناسب و زیبا به ارتفاع بیست متر دارد. صحن زیبا با درختان سرو بلند و یک حوض در وسط، و کاروان‏سراى بزرگ در دو طبقه، چنان که سقف طبقه اوّل، حیاط طبقه دوّم است با 35 حجره کوچک و بزرگ، از جمله زیبایى‏هاى صحن شمالى بقعه است.

به تازگى در شمال غرب بقعه نیز ایوانى اضافه نموده که توسّط 21 پلّکان به آن راه مى‏یابد و داراى گنبدى رفیع، حسینیه و صحن کوچکى به ابعاد 27×37 متر در جنوب شرق است که در وسط آن حوض و سقاخانه تعبیه نموده‏اند. در زیر حسینیه نیز، بازارچه آستانه واقع شده است.

ایوان اصلى بقعه و صحن مرکزى آن در جنوب بقعه واقع شده که طول و عرض صحن 32×40 متر است که دور تا دور آن را رواق و حجره بندى نموده‏اند و تعداد 12 اتاق در آن پدید آمده است.

این بنا به شماره 529 در تاریخ 1/1/1345 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است. در کل بارگاه امامزاده حسین، از جمله زیارتگاه‏هاى دسته اوّل استان کرمان و جزو پنجاه بنای باشکوه ایران اسلامى به شمار مى‏آید که از حیث معمارى و ترکیب بنا منحصر به فرد است.

شهرت محلّى نسب: شخص مدفون در این بقعه، بیش از دو قرن است که به فرزند امام موسى کاظم‏ ‰ شهرت دارد و چنین مشهور است که او به همراه شاه‏چراغ وارد ایران شد و پس از درگیرى در شیراز به کرمان مهاجرت نمود و از بیم جان خود در جوپار مخفى شد. مامورین و دست نشاندگان عبّاسى آن حضرت را شناختند و مردم عوام را تحریک نمودند تا آن امامزاده را شهید نمایند. اگر با چشم‌پوشی داستان فوق را بپذیریم، نمی‌تواند این قول نسبت به شخص مدفون صحیح باشد، زیرا در منابع موجود از مهاجرت حسین بن موسى‏ ‰ به ایران به گزارش معتبرى بر نخوردیم، جز این که از قرن هفتم هـ . ق چنین مشهور شد که آن حضرت به همراه شاه‏چراغ به شیراز آمده و در همان جا به شهادت رسیده است. برخى نیز مزار آن بزرگوار را در طبس و عدّه‏اى دیگر در بهبهان مى‏دانند که هیچ کدام آنان سندی ندارد.

از آنجاییکه در مبحث حسین بن موسی ‰ طبس به تفصیل دربارة عدم مهاجرت حسین به ایران سخن رانده شد و دلایل مستندی ارایه گشت، لذا خوانندگان محترم را به کتاب استان یزد رجوع می‌دهیم.

پس از اثبات عدم مهاجرت حسین بن موسى‏ ‰ به ایران، برخى با یک مدرک ضعیف چنین گمان نموده‏اند که شخص مدفون
در این بقعه سه نفر از فرزندان حسین بن امام على النقى
الهادى‏ ‰ به نام‏هاى عبداللَّه، رحمت‏اللَّه، و غیب‏اللَّه مى‏باشند
که از اعاظم نقباء و شرفاى سامرا به شمار مى‏آیند. اما این دیدگاه نیز منطقی به نظر نمی‌رسد.

امام فخر رازى پس از بیان فرزندان امام هادى‏ ‰ مى‏نویسد: «حسین مات قبل ابیه بسر من راى، و اتفقوا على ان المعقب من اولاده ابنان الحسن العسکرى الامام و جعفر الکذاب (التواب)» حسین قبل از پدرش در سامرا وفات یافت. علماى انساب و تاریخ نویسان اتّفاق نظر دارند که نسل معقب از فرزندان امام هادى‏ ‰ تنها از امام حسن عسکرى‏ ‰ و جعفر کذّاب (توّاب) است.

سیّد احمد کیاءگیلانى نیز تنها از دو پسر امام هادى‏ ‰ نسل قایل است و حسین را جزو غیر معقبّین مى‏داند، بنابراین هر نوع فرزندى که نویسندگانِ معاصر براى حسین بن امام هادى‏ ‰ ذکر نمایند. صحیح نبوده و آثار جعل در آن پیداست.

شیخ حسین عندلیب زاده مى‏نویسد: «در کتاب‏هاى مشهور انساب فرزندى براى حسین بن على النقى‏ ‰ ذکر نکرده‏اند. فقط در کتاب خطى غیر معتبرى که مؤلف آن هم مجهول است. به نام «بحرالانساب» فرزندانى به نام‏هاى جعفر، محمّد، زین‏العابدین، غیب‏اللَّه، رحمةاللَّه، لطف‏اللَّه، عنایت‏اللَّه، هدایت‏اللَّه و نعمت‏اللَّه براى این بزرگوار ذکر مى‏کند.

مرحوم محلاتى به نقل از کتاب دیگرى به نام «بحرالانساب ملک الکتاب» چهار فرزند براى حسین بنام‏هاى جعفر، محمود، باقر وزین‏العابدین ذکر مى‏کند و مى‏گوید آن‏ها بعد از فوت پدر از سامرا به شهر لار مهاجرت کرده، بعد از رسیدن به آن جا به قتل رسیدند. این ادّعا با توجّه به غیرمعتبر بودن دو کتاب اشاره شده صحیح نیست. بخصوص اسماء ترکیبى از قرن چهارم به بعد باب شده و از طرفى در میان نسل سوّم و چهارم ائمه‏ Œ چنین اسامى ترکیبى استفاده نشده است. از این رو آثار جعل در آن هویداست و نمى‏توان مزار کنونى در جوپار را از آن فرزندان حسین‏بن امام هادى‏ ‰ دانست.

به اعتقاد پژوهشگران شخص مدفون در این بقعه ابوعبدالله حسین بن حسین بن زید الشهید بن امام على بن الحسین السجّاد ‰ است.

امام فخر رازى مى‏نویسد او در کرمان مى‏زیسته، ملقّب به قعدد و داراى سه فرزند معقب است که اسامى آنان عبارتند از یحیى، محمّد و زید.

از این رو احتمال قوى داده مى‏شود که او در جریان قیام محمّد بن محمّد بن زید شهید‰ پسر عمومى خود که در سال 199 هـ . ق صورت گرفته، از سوى او و ابن طباطبا امیر کرمان بوده، یا جهت جذب نیرو به این منطقه مهاجرت کرده باشد.

ابو عبداللَّه حسین بن حسین ذى الدمعة بن زید الشهید ‰ با دو واسطه به امام سوّم شیعیان حضرت على بن الحسین سجّاد ‰ نسب مى‏رساند. او سیّدى جلیل‏القدر، شریف، بزرگوار و شیخ بنى هاشم در اواخر قرن دوّم و ابتداى قرن سوّم بوده است. ابوالحسن عمرى نسابه، مادر حسین را اُمّ ولد (کنیز) دانسته، محل سکونت او را در مدینه نوشته است. او حسین را شیخ بنى هاشم و مکنّى به ابو عبداللَّه مى‏داند و براى او 13 فرزند قایل است که سه تاى آن دختر بودند.

علماى انساب تداوم نسل او را از سه فرزند او یحیى، محمّد اکبر و زید مى‏دانند. وى بیشتر احفاد او را در بغداد، موصل، مکه، طایف، نصیبین، شیراز، حلب، دمشق و هند پراکنده دانسته و جمع بسیارى از آنان را از علما، شعرا، فقها، ثوّار، شهدا، نقبا و روسا دانسته و مى‏نویسند: «محمّد و زید اطروش دو فرزند دیگر حسین که در قصر بن هبیره ساکن بودند در مسیر مکّه در ایّام خلیفه مکتفى عبّاسى به شهادت رسیدند.»

امام فخر رازى سکونت حسین ابوعبداللَّه را در کرمان نوشته است، این شاید به خاطر امارت او بر این شهر از سوى محمّد بن محمّد بن زید شهید ‰ پسر عمومى او باشد، یا این که پس از این قیام و تحت تعقیب گرفتن نزدیکان محمّد بن محمّد بن زید شهید ‰ و ظلم و ستم عمال مامون عبّاسى، وى به همراه یکى از فرزندان خود، محمّد، به کرمان مهاجرت کرد و در جوپار ساکن شد.

به اعتقاد اهالى امامزاده حسین از ظلم مأمورین عبّاسى به ایران آمد، و پس
از رحلت حضرت رضا‰ از بیم جان خود متوارى شد تا آن
که به جوپار کرمان رسید، در این قصبه، ماموران و دست نشاندگان عبّاسى،
آن حضرت را شناختند و مردم عوام را تحریک نمودند تا
آن امامزاده را شهید نمایند.

زمان متوارى شدن این سیّد جلیل‏القدر را باید سال دویست هـ . ق دانست، زیرا در همین سال بود که انقلاب و نهضت محمّد بن محمّد بن زید و ابن طباطبا به دست عمال مامون سرنگون شد و این سیّد جلیل‏القدر از ترس جان خود به کرمان روى آورد. غافل از آن که، قاتل و جلاّد سادات یعنى هرثمة بن اعین، حاکم خراسان و کرمان بود. هرثمه دستور داد تا او را یافته، به شهادت برسانند. بنابراین، این واقعه نیز باید در اواخر همین سال یا ابتداى حکومت طلحة بن طاهر به کرمان دانست. زیرا در سال دویست هـ . ق هرثمة بن اعین به دستور مامون هفتمین خلیفه عبّاسى کشته شد و امارت کرمان و خراسان از سوى خلیفه، ابتدا به طلحة بن طاهر و پس از او به برادرش عبداللَّه بن طاهر واگذار شد.