مزارات ایران و جهان اسلام

این بناى با شکوه، در کنار جادّة کوتیون و به فاصلة شش کیلومترى دزفول در سمت راست جادّه و درون باغى واقع است. هر ساله گروه زیادى از مردم دزفول و مناطق اطراف به زیارت این آرامگاه مى‏آیند و ساعاتى را در کنار این بقعه که یکى از اماکن مذهبى و دیدنى شهرستان دزفول است، سپرى مى‏کنند.

آرامگاه به حضرت محمّد بن جعفر الطیّار، پسر برادر امام على امیر المؤمنین شهرت دارد و از جمله آثار دیدنى و زیارتى شهرستان دزفول است که در فضایى زیبا و مشجر در کنار باغ‌هاى مرکبات دزفول قرار دارد و در تمام روزهاى سال پذیراى افراد مختلفى است که براى زیارت و سیاحت به آن‌جا مى‏آیند و اوقاتى از روز خود را کنار آن بزرگوار سپرى مى‏کنند. وجود درختان «کُنار» فراوان در آن‌جا، یکى از جاذبه‏هاى دیدنى این بقعة متبرکه در شهر دزفول است. بقعه داراى گنبد 12 ترک به صورت کلاه درویشى با تزیینات کاشى است.

ورودى بقعه، از جانب شمال است و بنا نسبتاً مفصّل و داراى دو شبستان در طرفین مقبره است. در درون گنبد و بر فراز مقبره، زیر سقف، یک هشت گوشى از آجر کارى سقف در آورده‏اند که روى آن را با گچ و به طور ساده سفید کرده‏اند، اما معلوم است که غرفه‏هاى آن آیینه کارى و مقرنس کارى بوده و بعداً گچ اندود شده است، ایوان‏هاى چهار جانب بقعه، داراى طاق هایى کوتاه با خیز کم هستند. بر فراز ایوان ورودى شمالى، دو منارة استوانه‏اى شکل با مقطع گرد وجود دارد که کاشی‌کارى شده است و ظرافتى ندارد. بر طرفین هر یک از ایوان‏ها، دو غرفه و دو پلکان وجود دارد. طاق‏هاى غرفه‏ها و مدخل‏هاى پلکان با تکه کاشى‏هاى سبز رنگ تزیین شده است. بر سقف ایوان شمالى، دایره‏اى با نقش و کنده کارى، آجر کارى کرده‏اند و روى آن را رنگ سفید و لعاب پوشانیده است که خالى از ظرافت نیست.

در شبستان غربى مخروبه [که اخیراً بازسازى شده است‏] دو سنگ قبر وجود دارد که یکى مربوط به سال 1185 ه ق است که اشعارى به خط نستعلیق و ادعیه‏اى به خط ثلث بر آن منقوش است و روى سنگ دوّمى به خط نستعلیق، عبارت: «ذیقعدة الحرام من سنة ثمان مائة بعد الف من الهجریة النبویة (1180 هـ . ق)» حک شده است. سنگ قبر اوّلى، از آن محمّد باقر، ملقب به شیخ فخر الدّین الجبل عاملى است که از علماى بنام ساکن دزفول بوده است.

سردر ورودى به حیاط باغ بقعه با کاشی‌کارى و آجرکارى تزیین شده است. تاریخ کاشی‌کارى 1351، 1312 هـ . ق و مربوط به دورة قاجاریّه است.

علّامه حرز الدّین از این بقعه یاد مى‏کند و مى‏نویسد: «قریة شرف آباد، و جعفر آباد که از سوى شرف نسا بیگم دختر شاه طهماسب صفوى بر این مزار متبرک وقف شده است.»

این بقعه از گذشته تا به حال به خصوص در روز سیزدهم نوروز، پذیراى افراد زیادى است که در دامان طبیعت زیباى اطراف این مزار به سیاحت و زیارت مشغول بوده و از فضاى معنوى و روحانى آن به همراه طبیعت زیبا و درختان «کنار» (سدر) بهره مى‏برند.

آنچه مشهود است، این است که بناى آستانه در عصر امیر تیمور گورکانى و پسرش شاهرخ میرزا ساخته شده و در دورة صفویّه و پس از آن چند بار تجدید بنا شده تا به شکل جدید امروزى در آمده است.

این بناى با شکوه به شمارة 2553 و در تاریخ 5/11/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

شخصیّت مدفون: علّامه نسّابه تفرشى در کتاب بدایع الأنساب مى‏نویسد:

«محمّد الأصغر ابن جعفر الطیّار از شهداى کربلا است، بعضى گویند او و برادرش عون در شوشتر مقتول شدند، اکنون قبر محمّد در یک فرسنگى دزفول است.»

مرحوم شیخ عبّاس قمى در کتاب تحفة الأحباب دربارة محمّد بن جعفر الطیّار مى‏نویسد:

«یکى از محامده ممدوحه است، شیخ کشى روایت کرده از حضرت امام رضا که فرمود: امیر المؤمنین على مى‏فرمود: محامده یعنى محمّدها إبا دارند از معصیت خداى عزوجل را، وى پرسید که ایشان کیانند؟ فرمود: محمّد بن جعفر الطیار ، محمّد بن أبو بکر، محمّد بن ابی حذیفة، و محمّد بن أمیر المؤمنین ».

ابوالفرج اصفهانى روایت کرده که محمّد بن جعفر در صفین در رکاب عمویش امیر المؤمنین بود و با عبید اللَّه بن عمر مبارزه کرد و دست به گردن شد و از طرفین بمعاونت ایشان لشکر آمد و هر دو متعانقاً با هم کشته شدند. و جمعى از مورّخین گفته‏اند که محمّد، با برادرش عون در شوشتر یعنى در نزدیکى دزفول شهید شده‏اند و مادر محمّد اسماء بنت عمیس است.

گویند بعد از شهادت جعفر الطیار ، رسول خدا فرمود تا پسرهاى او محمّد، و عبداللَّه، و عون را حاضر کردند و سر آنان را تراشیدند، و قال: «إنا ولیّهم فی الدنیا و الآخره» و روایت است که رسول خدا دست محمّد را گرفت و فرمود: این شبیه است با عم ما أبی طالب، و اُم کلثوم دختر امیر المؤمنین بعد از وفات عمر به حباله نکاح محمّد در آمد»

قاضى نور اللَّه شوشترى نیز در کتاب گرانسنگ مجالس المؤمنین مى‏نویسد: «در عهد حضرت پیغمبر متولد شد. [محمّد بن جعفر الطیّار] و چون خبر فوت جعفر الطیّار رسید، به خانة او رفته اولاد امجادش را نوازش بنواخت و از لباس تعزیه بیرون آورد و در حق ایشان دعا کرد و از روى شفقت فرمود: محمّد شبیه عم ما أبی طالب است، یعنى از این حیثیت نیز محبوب ما خواهد بود. محمّد بن جعفر الطیّار بعد از فوت عمر بن خطاب به شرف مصاهرت حضرت أمیر المؤمنین مشرف گشته، اُم کلثوم را که با عدم کفاءت از روى اکراه در حباله عمر بود تزویج نمود. صاحب روضة الشهداء آورده که محمّد با برادر خود عون در کربلا شهید شده‏اند و صاحب استیعاب گفته هر دو برادر در شوشتر شهید شده‏اند. مؤلف گوید: قول صاحب استیعاب، درباب محمّد صوابست زیرا که مزار محمّد بن جعفر در یکفرسنگى دزفول که از توابع شوشتر است واقع شده، پس مى‏تواند بود که شهادت او در شوشتر واقع شده و او را در آن موضع نقل کرده باشند یا آنکه در همان موضع شهید شده باشد، و اطلاق شوشتر بر آن موضع از آن جهت باشد که دزفول و لواحق آن از توابع شوشتر شد.

اما عون بن جعفر الطیّار ، صاحب اصابه گفته که او در زمین حبشه متولد شد و در شوشتر شهید گردید».

علّامه نسّابه سیّد عبدالرزاق کمونه حسینى در کتاب مشاهد العترة الطاهرة در زیر ماده سوس که معرب شوش است مى‏نویسد:

«درگذشتگان به شوشتر عبارتند از:

1. محمّد بن جعفر بن أبى طالب و برادرش عون بن جعفر بن أبی طالب ، قاضى نور اللَّه مرعشى این مطلب را در مجالس المؤمنین از استیعاب نقل کرده و گوید: «قبر محمّد بن جعفر در یک فرسنگی دسبول (دزفول) و دسبول از توابع شوشتر است» سیّد جعفر بحر العلوم گوید: «این دو برادر در زمان عمر بن الخطاب در جنگ شوشتر به قتل رسیدند.»

مؤلف گوید: جعفر بن أبی طالب دو پسر به نام محمّد داشت که یکى در همین جنگ شوشتر کشته شد و دیگرى در پیش روى عمویش على بن ابی طالب در جنگ صفیّن به دست عبید اللَّه بن عمر بن خطاب به قتل رسید.» علّامه حرز الدّین نیز قبر کنونى در دزفول را از آنِ محمّد و عون فرزندان جعفر الطیار مى‏داند و اشاره به قول سیّد نعمت اللَّه جزایرى و ابوالفرج اصفهانى دارد».

نتیجة بحث: حضرت محمّد الأصغر ابن جعفر الطیّار نوة أبى‌طالب عموى پیامبر پسر برادر و داماد حضرت على امیر المؤمنین و شوهر حضرت اُم کلثوم … است. پدر بزرگوارش حضرت جعفر بن ابى طالب ملقب و مشهور به طیار از اصحاب و یاران خاص حضرت رسول و از جمله مجاهدان و شهداى فى سبیل اللَّه بوده است.

اسماء بنت عمیس، مادر وى یکى از زنان بزرگ صدر اسلام بود که در حدود شصت حدیث از پیامبر بزرگ اسلام نقل کرده است و از لحاظ نجابت و متانت، سرآمد زنان عصر خود به شمار مى‏رفت و در دیندارى استوار، و در عقل شاخص بود. اسماء از زنانى است که همواره نزد حضرت على مورد احترام بوده و در غسل فاطمه زهرا … همکارى کرد و در تمام مصائب اهل بیت خود را شریک مى‏دانست. حضرت محمّد بن جعفر علاوه بر ایمان کامل، تقوا و شایستگى، صاحب فضایل و کمالات علوم بوده است و افتخار ازدواج با دختر گرامى حضرت امام على اُم‏کلثوم را داشته است.

در زمان پیروزى‏هاى اسلام در ایران، توسّط حضرت على لشکرى آمادة جنگ و رزم براى پیشرفت دین مبین اسلام مهیا شد و به فرماندهى حضرت امام حسن به ایران آمد و حضرت محمّد بن جعفر یکى از رکابداران لشکر حضرت بود. محمّد بن جعفر در رکاب امام حسن در جبهة شوشتر با این ملحدان به جنگ و ستیز و جهاد بر مى‏خیزد و در همین جنگ زخم بر مى‏دارد و هنگام مراجعت، در یک فرسنگى دزفول، جراحت وى شدّت مى‏یابد و سبب شهادت وى مى‏شود که بنا به وصیّتش در آن محل دفن شده است.

اکثر مورخان، فتح شوشتر را در زمان خلیفة دوّم عمر بن خطاب ذکر نموده‏اند، و سپه سالارى سپاه نیز به عهدة امام حسن بوده که محمّد و عون دو فرزند بزرگوار حضرت جعفر طیار آن امام همام را همراهى مى‏کردند.