مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در 31 کیلومتری جنوب شرق قم، و چند کیلومترى راه شوسه قم به اصفهان، در روستای خدیجه خاتون واقع و منسوب به دخترى از فرزندان امام صادق‏ ‰ است. این بنا را غیاث‏الدّین امیر محمّد، فرزند خواجه على صفى ـ امیر بزرگ خاندان على صفى ـ به سال 770 هـ . ق بنیاد نهاده است.

نماى داخلى بنا، نخست چند مترى سنگ چین و پس از آن، گنبد برجى هرمى است که قاعدة مضلع آن آجرى است. نماى درونى از سطح زمین تا سه متر، چهار گوشه با دو درگاه ورودى در شمال و جنوب و دو صفّه در شرق و غرب است که در بالا با پیش آمدن گوشواره‏ها در زوایا، هشت گوشه و سپس به شانزده ضلعى با چهار نورگیر در جهات اصلى دگرگون شده و پس از آن، سقف گنبدى بنا با بلندى پیرامون یازده متر از سطح زمین قرار دارد. در مرکز سقف، شمسه‏اى از گل و بوته گچبرى شده که گرداگرد آن میان دو حاشیه زنجیره‏اى چند سانتى با نام «محمّد» و نقش و نگار، کتیبه‏اى با این متن است: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم شهداللَّه انه لا اله الا هو و الملائکة و اولوالعلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم» بدنه سقف تا بالاى نخستین کتیبه سراسرى، با کنده کارى و ملاط سازى گچى آراسته شده و هشت شکل هندسى بزرگ با کناره‏ها و حواشى گچبرى از نام «محمّد» بر آن رسم گردیده است.

متن نخستین کتیبه سراسرى که در گلوبند بقعه به خط کوفى میان دو حاشیة گچبرى شده، سورة حمد است. پس از این کتیبه، بدنه نماهاى دوازده گانه قسمت شانزده ضلعى با کنده کارى گچى و گرداگرد آن‌ها چهار نورگیر با حاشیه‏اى زنجیره‏اى از نقش و نگار و در یکى دو بدنه با نام «محمّد» آراسته شده و پس از آن در آغاز قسمت هشت گونه، دوّمین کتیبه سراسرى بنا به خط ثلث برجسته در زمینة گل و بوته با این متن گچبرى شده است: «ذکر القدیم اعلى و بالقدیم اولى امر بتجدید بناء المشهد المقدّس مضجع السیّدة المعصومه خدیجه بنت الامام المعصوم جعفر بن الامام محمّد الباقر بن على بن الحسین بن امیرالمومنین على بن ابى طالب علیهم الصلاة و السلام المولى المخدوم الصاحب الاعظم الدستور الاعدل الاعلم عمدة اعاظم الوزراء فى العالم اعتضاد الملوک و السلاطین الموید بتایید رب العالمین غیاث ‏الحق و الدولة والدّین الافتخار و النظام ایران امیر محمّد بن المولى المخدوم المطلق». در اینجا کتیبه دوّم در ضلع شمالى بنا پایان گرفته و دنباله در سوّمین کتیبه سراسرى که در زیر گوشوارها به خط ثلث برجسته بر بدنه پایه‏هاى غربى و جنوبى و شرقى گچبرى شده، چنین آمده است: «المطاع الشهریار الاعدل الاعلم خلیفة العرب و العجم صاحب السیف و القلم حافظ البلاد ناصر العباد مدیر امور المملکة و خلاصة ترکیب الماء و الطین جمال الحق و الدولة والدّین على صفى اید هما تعالى و نصرهما على اعدائهما و ابد دولتهما فى شهور سنة سبعین و سبعمائة» در ردیف خط همین کتیبه، زیر گوشواره شمال غربى و سه جانب درگاه‏هاى چهارگانه بنا، به همان خط و شکل، سورة یاسین تا آیة نهم گچبرى شده که از زیر گوشوار شمال غربى آغاز شده و در اسپر درگاه شمالى پایان گرفته است و بعد از آن چنین آمده: «بید این جانى درویش على حاجى طاهر و درویش ابراهیم بن حسن حلاج» و دنباله همین کتیبه، زیر گوشوار شمال غربى آمده: «هذا العمل للعبد بن محمّد على ابوشجاع (و حسن)ن بن على خلو...».

بدنه درگاه‏هاى و گوشوارها با کنده کارى گچى و گرداگرد آن‌ها با حاشیه‏اى زنجیره‏اى و رنگین از نقش و نگار ـ جز در دو گوشوار شمال غربى و جنوب شرقى ـ آراسته شده است. بر دو سوى بدنه جنوبى و زیر کتیبه سراسرى سوّم، کتیبه‏اى از کاشى خشتى زمینه لاجوردى با پهناى کم دیده مى‏شود که بر مجموع آن، ابیاتى به تاریخ محرم 1321 هـ . ق ثبت شده است.

نماى داخلى بنا، مربّع متساوى الاضلاعى به دهانه 50/5 و ارتفاع قریب 12 متر است که در هر یک از اضلاع آن، شاه‌نشینى به دهانه سه و عرض 25/1 متر دیده مى‏شود و از هر شاه‌نشینى هم درى به خارج گشوده مى‏شده است که اینک به واسطه بالا آمدن سطح زمین گورستان شرقى و جنوبى، دو در از آن‌ها به کلّى مسدود شده است. جلوى درهاى شمالى و جنوبى، ایوانى به دهانه چهار و طول پنج متر از آثار قرن اخیر است و در طرفین ایوان شمالى، دو حجره و جلوى آن، صحنى است که برکه آب دارد.

این بنا به شمارة 2495 و در تاریخ 26/8/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.

پژوهشگران نسب شریف امامزاده سیّده خدیجه خاتون را با هشت واسطه به امام صادق ‰ منتهی می‌دانند که از قرار ذیل است:

سیّده خدیجه خاتون بنت أبی یعلی مهدی بن محمّد بن حسین امیرکا بن علی بن حسین بن عیسی الاکبر بن محمّد الازرق بن علی العریضی بن امام جعفر الصادق ‰ .

وی خاتونی فاضله و سیّده‌ای جلیله و بسیار عالی مقام بود. حسن بن محمّد بن حسن قمّی، مؤلّف تاریخ قدیم قم، نخستین شخص مهاجر از این خاندان به قم را، علی بن حسین بن عیسی الاکبر معرّفی می‌کند و می‌نویسد: او ابتدا در ری ساکن شد، سپس به قم آمد و در این شهر از او ابوعبدالله حسین همیرجه معروف به امیرکا به دنیا آمد. حسین در قم با دختر ابوالحسین احمد بن علی علوی ازدواج کرد و صاحب سه فرزند به اسامی محمّد، حسن که معروف به حسنویه و ابوالحسن علی شد.

بنابراین، جدّ اوّل، و جدّ دوّم امامزده خدیجه خاتون در قم به دنیا آمده و از بزرگان این شهر بودند. علمای انساب به اتّفاق برای محمّد بن حسین همیرجه، فرزندی به نام ابویعلی مهدی ذکر می‌نمایند که زیاده با حشمت و سیّدی پرهیزکار و عابدی زاهد بود. او از قم به تفرش مهاجرت کرد و در همانجا وفات یافت و آرامگاه او در شهر تفرش یکی از زیارتگاه‌های معتبر ایران است. او در نیمه نخست قرن پنجم وفات یافت.

ابویعلی مهدی، در قم صاحب دو پسر به نام مهدی و عزیزی و چهار دختر به نام‌های سیّده خدیجه خاتون، بریهه، سترک و فاطمه شد. سه تن از دختران او به همراه پدر به تفرش مهاجرت کردند. امّا سیّده خدیجه خاتون که در قم با یکی از پسرعموهای خود ازدواج کرده بود، ماندگار شد تا این‌که عاقبت در دهه آخر قرن ششم وفات یافت و در مکان فعلی به خاک سپرده شد.