مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در 41 کیلومترى شمال شرق شهر قم و در هفت کیلومتری شمال گازران، بر سر راه قم به سراجه، در یک کیلومترى شرق امامزاده طیّب و طاهر و در اراضی نجم آباد واقع شده است.

بناى اصلى از داخل و خارج داراى طرح هشت ضلعى است. درون بقعه در هر ضلع صفحه‏اى به دهانه یک متر و بلندى سه متر قرار دارد. چهار بدنه مرقد با گچ سفیدکارى شده که به احتمال بسیار در اصل داراى کاشی‌هاى تزیینى و کتیبه‏وار بوده است. نمونه‏هایى از این کاشی‌ها در پایین پاى سطح مرقد نصب مى‏ باشد که برروى زمینه لاجوردى سیر، به خط ممتاز ثلث بخشى از آیةالکرسى کتیبه شده است.

کاشى‏هاى اصلى لوح سطح مزار در اصل سه قطعه بوده‏اند که قطعه میانى از بین رفته و به احتمال قوى ربوده شده است. کاشی‌هاى خشتى مزبور به اندازه‏هاى 60×60 سانتی‌متر و از نوع کاشى‏هاى قرن هشتم است. هر خشت کاشى به دو بخش حاشیه و متن تقسیم مى‏گردد. کتیبة حاشیه به خط برجسته ثلث به رنگ شنجرفى عبارت است از آیاتى از سورة فتح و آنچه در متن آمده است در خشت اوّل چنین است: «هذا ضریح اولاد الامام المعصوم موسى بن جعفر ‰ و هما الاخوین» و بر روى خشت دوّم که در واقع قسمت لوح سطح مرقد مى‏باشد چنین مى‏خوانیم: «بن موسى ‰ و الاختین اسمهما زینب و مریم بنتا الامام الشهید المطهّر موسى بن جعفر‰» آنچه که بر اثر از میان رفتن قطعه دوّم خشت روى مرقد دربارة شخصیّت‌هاى به خاک سپرده شده در بقعه نامشخص مى‏باشد، از روى کتیبه سنگى که بر روى جرز ایوان شرقی بقعه نصب شده معلوم مى‏گردد. نوشته مزبور چنین است: «هذا مرقد المطهّر المعصوم امامزادگان واجب التعظیم و التکریم شاهزاده عبدالرحمن و عبداللَّه ابنان موسى بن جعفر ‰ و زینب خاتون و فاطمه خاتون و خدیجة خاتون و مریم خاتون و رقیه خاتون بنات موسى بن جعفر Š ، من بناء حاج بخش على بن جعفر آقا قمّى».

اصل بنا را باید مربوط به دوران ایلخانى دانست، ولى در عهد صفویّه و بعد از آن، داخل و خارج آن دست‌کارى‏هایى انجام گرفته است. چنانچه در چند دهه اخیر نیز تعمیرات نامطلوبى در آن صورت گرفته و ایوانى به آن افزوده‏اند و نما را سیمانى کرده‏اند. در شمال بقعه، تپّه‏اى است به نام تپّه خان صفى که آن را بازمانده خانقاه على صفى از آثار قرن هشتم دانسته‏اند.

این بناى زیبا به شماره 5018 و در تاریخ 25/12/1380 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

چنانکه ملاحظه شد، خفتگان در این مزار هفت تن، پنج زن و دو مرد از فرزندان امام موسى کاظم ‰ معرفّى شده‏اند که به این تعداد و با این اسامى که با هم نیز برادر و خواهر باشند، و همچنین از اولاد یا از نوادگان امام کاظم‰ باشند و به قم مهاجرت و متوطّن شده‏اند در کتب انساب یافت نمى‏شود، شاید در نسب آن بزرگواران بر اثر مرور زمان اشتباه شده، و این سادات با هم رابطه خویشاوندی داشته‌اند و دلیلی ندارد که آنان با هم برادر و خواهر باشند.

برخی از پژوهشگران نسب شریف امامزاده خدیجه خاتون را با پنج واسطه به امام زین‏العابدین ‰ منتهی می‌دانند که از قرار ذیل است:

سیّده خدیجه خاتون بنت اسماعیل الرخ بن حسین البنفسج
بن اسماعیل بن محمّد الارقط بن عبدالله الباهر بن امام علی
بن حسین السجّاد ‰ .

وی سیّده‌ای جلیل القدر و خاتونی فاضله و متدیّنه بود. نسب شریف او از دو جهت به امام معصوم ‰ منتهی می‌شود. ابتدا از پدر، حسینی و از مادرِ پدر بزرگ به امام محمّد باقر ‰ نسب می‌رساند، زیرا محمّد الارقط بن عبدالله الباهر، با اُمّ سلمه دختر امام محمّد باقر ‰ ازدواج نمود و ثمرة آن فرزندی بنام اسماعیل شد که جدّ امامزاده سیّده خدیجه خاتون است. بنا به گزارش حسن بن محمّد بن حسن قمّی در کتاب تاریخ قم، هجرت این خاندان از سال 252 هـ . ق به قم آغاز شده و نخستین کس از این خاندان که به این شهر مهاجرت نموده، ابوجعفر محمّد و حمزه فرزندان احمد بن محمّد بن اسماعیل الرخ است که پس از شهادت برادرشان حسین بن احمد کوکبی به دست حسن بن زید داعی، به قم مهاجرت نمودند و در پی آن دیگر سادات این خاندان به قم آمدند.

مادر سیّده خدیجه خاتون، فاطمه دختر محمّد بن اسماعیل بن محمّد الأرقط است. او عمّه‌هایی به نام رقیّه دختر اسماعیل بن محمّد الأرقط که مکنّی به اُمّ الحسین و اُمّ جعفر زینب داشته و به احتمال قرین به یقین این چهار بانوی مکرّمه در این بقعه مدفون می‌باشند.

اکثر عموزادگان و برادرزادگان سیّده خدیجه خاتون، از مشاهیر سادات حسینی قم به شمار می‌آمدند. برخی از آنان از علماء بزرگ و از فقهای بنام قم و عدّه‌ای دیگر از نقبای عالی مقام و شرفای شهر قم بوده‌اند که مزارشان از جمله زیارتگاه‌های مهم شهر قم است.