- پنجشنبه ۱۷ مهر ۹۳
بقعة این امامزاده در خیابان طالقانى (آذر) شهر قم، داخل کوچه و روبروى مجموعة چهل اختران، در محلّهاى به نام سیّد سر بخش واقع شده و به امامزاده اسماعیل مشهور است.
بنا به عقیدة مرحوم فیض در شهر قم دو بقعه مشهور به سیّد سربخش وجود داشته، که بر اثر توسعه خیابان آذر (طالقانى) یکى از آن دو به کلّى ویران شده است. با قرائن و شواهدى که ذکر خواهد شد بقعهاى که امروز باقى است مربوط به امامزاده اسماعیل است که در سال 617 هـ . ق یعنى دو قرن و نیم پس از تألیف «تاریخ قم» به شهات رسیده است و لذا نام و نسب وى در آن کتاب ذکر نشده است.
بقعهاى که ویران شده مربوط به محمّد عزیزى معروف به سیّد سربخش مىباشد که نام وى در اکثر کتب تاریخ آمده، و گنبد و بارگاه وى در قسمت جنوبى تکیه درخت پیر قرار داشته که بر اثر احداث خیابان آذر (طالقانى) به کلّى منهدم گردیده است.
در بعضى کتب انساب سلسله نسب وى را چنین بیان کردهاند: محمّد بن عبداللَّه عزیزى بن حسین بن محمّد بن على بن حسین بن على بن محمّد دیباج بن امام صادق
وى در نهروان به قتل رسید و در قم به خاک سپرده شد.
مهمترین دلیلى که شاهد بر دفن امامزاده اسماعیل در این بقعه موجود مىباشد این است که: نام امامزاده اسماعیل روى لوح مزار و کتیبة قدیمى کمربندى بقعه که مربوط به قرنها پیش مىباشد، ثبت گردیده است. ولى چون امامزاده اسماعیل در قرن هفتم مىزیسته است و در تاریخ قم از او نامى نیست و امامزاده محمّد عزیزى دو قرن و نیم قبل از او مىزیسته و نامش در کتب تاریخ قم آمده و هر دو شهید شدهاند و هر دو معروف به سیّد سربخش بودهاند و هر دو در یک محلّه نزدیک به هم دفن شدهاند جاى این خلط و اشتباه بوده است که بعضى این بقعه را متعلّق به محمّد عزیزى بدانند.
محدّث قمّى مىنویسد: از «تاریخ قم» نقل است که محمّد عزیزى از قم به بغداد رفت و او را در نهروان کشتند. جنازهاش به قم آوردند و نزدیک مسجد رضائیه او را دفن کردند... ظاهراً همین امامزاده است که به سیّد سربخش معروف است و سلسله نسب وى چنین مىباشد: «محمّد عزیزى فرزند عبداللَّه بن حسین بن على بن محمّد بن امام جعفر صادق ».
شاید چون محدّث قمّى نام شخص دیگرى در «تاریخ قم» نیافته، احتمال داده این بقعه متعلّق به محمّد عزیزى باشد و سلسله نسب وى را نیز با کمى تفاوت ذکر نموده است.
نماى بیرونى بنا در قاعدة هشت‌گونه با گنبدى هرمى شانزده ترکى است.
نماى درونى آن تا ارتفاع چند متر چهار گوشه با صفّهاى در هر ضلع است که در بالا با پیش آمدن گوشوارى در هر زاویه به هشت گونه متساوى و سپس در بالا کتیبه کمربندى شانزده ضلعى تغییر یافته و سقف گنبدى بر فراز آن استوار است.
بر فراز بقعه، گنبدى است به ارتفاع تقریبى چهار متر که آراسته به کاشىهاى فیروزه فام است و در میان سقف، ترنجهایى از نقش و نگار است که گرداگرد آن با پهناى تقریبى 10 سانتىمتر کتیبهاى به خط ثلث با زنجیرهاى از نقش و نگار با پهناى چند سانتىمتر گچبرى شده است. زیباترین آرایشهاى بقعه تزیینات ظریف پیشانى صفّهها و گوشوارهها و قوس آن است که به نامهاى متبرّک و نقوش ظریف آراسته شده است.
در مدخل بقعه از جانب شمالى، ایوانچهاى است که به
سبک بناهاى قرن هشتم بر دهانه دو و عرض یک و ارتفاع پنج متر تزیین شده است.
گویا این بنا به دستور «غیاثالدّین امیر محمّد» از بزرگان خاندان على صفى بنا شده است و تزیینات گچبرى آن، کار «على بن محمّد بن ابى شجاع» هنرمند بزرگ این دوره بوده است.
این هنرمند با تأثیرپذیرى از دود چراغ و پیه سوز، طى سالیان دراز، رنگ گچ سراسر بنا را جلوهاى خاص بخشیده است.
در بالاى محراب، کتیبهاى است کمربندى به خط ثلث ممتاز و درشت که بغلهها و اسپر شاهنشینها را هم زینت بخشیده و روى آن سورة مبارکة فتح و یازده آیه از اوّل سورة دهر خوانده مىشود. بر فراز همین کتیبه، کتیبة دیگرى به عرض 50 سانتىمتر با دو
حاشیه کنده کارى که در زمینه گل و بوتههاى برجسته مزیّن شده، عبارت ذیل گچبرى شده است: «امر ببناء هذه العمارة الرفیعة المنیعة مرقد الامام المعصوم المظلوم اسماعیل بن محمّد بن الامام جعفر الصادق الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم والى اقالیم الفضل و الکرم مستخدم (مستند) ارباب السیف و اصحاب القلم المنصور بنصرة خیر الناصرین غیاث الحق و الدنیا والدّین امیر محمّد بن المولى المخدوم الاعظم الاعدل الاعلم جمال الحق و الدنیا والدّین والدّین على (بن) الصفى اعلى اللَّه شانهما و رفع فوق الفرقدین مکانهما فى محرم الحرام سنة 774 هـ . ق) یا (776 هـ . ق).
وسط بقعه مرقدى است که در سال 1370 هـ . ش از طرف اداره اوقاف و امور خیریّه، ضریحى از آلومینیوم بر آن نصب شده و کف روضة مطهّر و جدار آن به ارتفاع یک متر و نیم از سنگهاى مرمر آراسته و در جهت شرقى بقعه، مسجدى بنا گردیده که به داخل بقعه نیز راه دارد و از آن براى مراسمهاى مذهبى استفاده مىشود.
این بنا به شماره 2168 و در تاریخ 17/9/1377 به ثبت آثار ملّى و تاریخى رسیده است.
نسب شریف: در کتب انساب سلسله نسب امامزاده اسماعیل را چنین رقم زدهاند: شاهزاده ابوالمعالى اسماعیل بن عبداللَّه بن حسین بن محمّد بن حسین بن احمد بن محمّد عزیزى بن حسین بن محمّد اطروش بن على بن حسین بن على بن محمّد دیباج بن امام صادق .
آنگونه که از سلسله نسب امامزاده اسماعیل کاملاً مشهود است وى با پنج واسطه از نوادگان محمّد عزیزى است (که مرقد وى در وسط خیابان آذر قرار گرفته و منهدم شده است) و بقعه موجود متعلّق به امامزاده اسماعیل مىباشد. وى پس از کسب علوم و اکتساب معارف اسلامى به نیشابور، دارالملک خراسان رفت و به حدّى رفعت و منزلت یافت که سلطان محمّد خوارزمشاه او را به نقیب النقبائى کشور برگزید.
ابوالمعالى اسماعیل تا سال 617 هـ . ق بدون هیچ معارضى در سراسر کشور نقیب النقباء و رئیس بود و در کلیّة امور مهم از نظر و فکر وى تبعیّت مىگردید چنانچه در حمله سپاه مغول هم ارکان دولت با نظر وى از تسلیم نیشابور خوددارى به عمل آوردند، سپس ابوالمعالى به قم هجرت کرد و در محلّه رضاباد (رضائیه، که بیشتر جایگاه سادات رضائیه بود) اقامت گزید.
امیرزاده «جته نوتان» پس از قتل مردم رى از راه قم عازم همدان بود. در بین راه چند تن از مخالفین مفسد که در سپاه مغول به نام راهنما راه یافته بودند، قتل مردم قم را به عنوان اینکه این‌ها رافضى مذهبند واجب دانسته و موجب اجر زیاد قلمداد مىکردند و جته نویان را براى قتل مردم قم تحریک نمودند.
مردم قم نیز مقاومت نمودند امّا پس از انهدام حصار قم و ورود مغولان به داخل شهر چنان به قتل و غارت دست زدند که تمام شهر به ویرانهاى مبدّل گردید. در این کشتار وحشیانه دو تن از نقباء سادات به شهادت رسید. یکى سیّد جعفر نقیب موسوى است که در نزدیکى امامزاده ابراهیم مدفون و داراى گنبد و بارگاه مىباشد.
و دیگرى شاه زاده ابوالمعالى اسماعیل معروف به سیّد سربخش مىباشد. چون وى را مسبّب عدم تسلیم مردم نیشابور معرّفی کرده بودند سر او را از تن جدا ساخته و نزد امیر زاده بردند. پس از آن که تن وى را در خانه مسکونیش در محلّه «رضا باد» به خاک سپردند، جته نویان از این منطقه دور شد. سر او را از میان سرهاى بریده که روى هم انباشته بودند پیدا کردند و در نزدیک بدنش دفن نمودند.
- ۱۲۴۳
- ادامه مطلب
