مزارات ایران و جهان اسلام

این بنا در محلّة خاکفرج شهر قم، پشت بارگاه شاهزاده احمد و على حارث و جنب بیمارستان الهادى قم واقع شده است.

ساختمان بقعه از خارج، هشت ضلعى منتظم و سپس فلکه‏اى تبدیل شده و پا طاق گنبد را بر آن نهاده‏اند. این بنا برجى شکل به قطر و ارتفاع 10 متر است و بر فراز آن گنبدى عرقچینى و آجرى ساخته‏اند. نقشه بناى امامزاده از داخل مربّع به ابعاد 6×6 متر است که در ارتفاع دو مترى در چهار گوشه آن نیم طاقى بالا آورده، صورت ساختمان را به هشت ضلعى نامحسوس تبدیل کرده است. جدار بنا از داخل سفیدکارى و فاقد تزیینات گچبرى و کاشیکارى است. گنبد بقعه داراى تزیینات آجرى به رنگ فیروزه‏اى است که سالیان مدید چنان باقى مانده است. حفظ بنا به حفظ قدمت آن که متعلّق به دورة صفوى است ضرورت دارد. در وسط بنا نیز مرقدى با جدار گچى قرار دارد که مدفونان در آن بدون ضریح قرار داشته‌اند، امّا در سالیان اخیر ضریح فلزی بر روی قبر نصب شده و تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

بناى امامزاده محمّد و صفورا خاتون به شماره 2667 و در تاریخ 25/12/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

دربارة شخصیّت‏هاى مدفون در بقعه و اینکه نسب آنان به کدامین امام معصوم Œ بر مى‏گردد، میان علماى انساب و مورّخان اختلاف است. تا جایى که در زبان‌ها به غلط شهرت یافته که مدفون در بقعه، صفورا دختر حضرت شعیب نبى ‰ مى‏باشد.
ولى با توجّه به قرائن و تحقیقات، تردیدى نیست که مدفونین در این آرامگاه دو تن از سادات علوى از نسل عمرالاطرف فرزند امام على ‰ مى‏باشند.

علّت نامگذارى این بقعه به نام صفورا بدان جهت است که صفورا خاتون نخستین کسى است که در این بقعه به خاک سپرده شده و یا اینکه کلمه «صفورا» مادة تاریخ بناى بقعه و وفات صفورا خاتون است.

به هر حال، حسن بن محمّد بن حسن قمّى، متوفّای بعد از سال 378 هـ . ق در کتاب ارزشمند تاریخ قم مى‏نویسد: «دیگر ساداتى که به قم آمدند، عمریّه‏اند از فرزندان عمر بن على بن ابى طالب ‰، ابوعبداللَّه العمرى ذکر نسب او نکرده و او به کمیدان فرود آمده است و مردى بس پرهیزگار و فاضل بوده است و به کمیدان وفات یافته است. دیگر از فرزندان عمر بن على ‰ دو زن بوده‏اند. واللَّه اعلم».

مرحوم ناصرالشریعه و صاحب انوار المشعشعین پس از نقل مطلب فوق مى‏نویسند:

مدفون در بقعه صفورا که در مزرعه کمیدان و در نزدیکى مشهد شاهزاده احمد در خاکفرج واقع است، همان امامزاده جلیل‏القدرى است که صاحب تاریخ قم نقل کرده است، یعنى از احفاد عمربن على بن ابى طالب ‰ .

عبّاس فیض  با الهام از کلمات صاحب تاریخ قم، چنین نتیجه مى‏گیرد که مدفونین در بقعه مورد بحث، شاهزاده محمّد بن عبداللَّه بن على بن ابى طالب ‰ است که همراه صفورا، برادرزاده خود در این بقعه مدفون مى‏باشند. همین احتمال بدون مدرک را در کتاب دیگرش تقویت کرده است.

با وجود اینکه مؤلّف تاریخ قم در کتابش نسب این امامزاده را ننوشته، معلوم نیست که مرحوم عبّاس فیض به چه دلیل و با کدام مدرک، مدفونین در بقعه را شاهزاده محمّد بن عبداللَّه، و دختر برادر او معرّفى کرده است؟ این در حالى است که مدارکى در دست است که خفته در این مزار یکى از اولاد جعفر بن احمد بن عبداللَّه بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن عمرالاطرف ابن امام على ‰ به نام محمّد است به چند دلیل:

الف: مؤلف تاریخ قم، تعیین ننموده که از چندمین نسل عمرالاطرف به این شهر هجرت و وفات کرده، خصوصاً با تصریح چند تن از علماى انساب مبنى بر اینکه یکى از اولاد جعفر بن احمد در قم سکونت داشته لذا احتمال مرحوم فیض فاقد اعتبار خواهد بود.

ب: اگر شجره‏نامه‏اى که مرحوم فیض ارائه نموده را با تاریخ وفات صفورا خاتون یعنى سال 378 هـ . ق مقایسه کنیم، نادرستى آن روشن مى‏شود: زیرا وفات محمّد بن عبداللَّه بن عمرالاطرف در نیمه دوّم قرن دوّم اتّفاق افتاده و لازمه آن این است که صفورا خاتون بالغ بر 200 سال در قید حیات باشد که این عادتاً بعید به نظر مى‏رسد.

ج: در کتاب گرانسنگ منتقلة الطالبیه به هجرت محمّد بن جعفر بن احمد به قم تصریح شده و ابن طباطبا در کتاب مذکور چنین نوشته است: «در قم از اولاد جعفر بن احمد بن عبداللَّه بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن عمرالاظرف و ایشان محمّد و على و یعقوب هستند».

این خود دلیل قوى مبنى بر مدفون بودن محمّد بن جعفر بن احمد بن عبدالله بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن عمر الاطرف بن امام علی ‰ همراه برادرزاده‏اش صفورا خاتون در این بقعه است و همین نظریّه را چندتن از علماى انساب همچون؛ عبیدلى، امام فخر رازى، بیهقى و ابوالحسن عمرى و کاتوزیان با عبارت «و لهم اعقاب فى قم» تأیید نموده‏اند.