- پنجشنبه ۱۷ مهر ۹۳
ا
ین بناى زیبا در انتهاى خیابان انقلاب شهر قم و در میان گلزار شهداى این شهر واقع شده و یکى از بقاع مشهور شهر قم است که به دربِ بهشت معروف می‌باشد.
این بقعه در گذشته یک بناى منفرد بود و در بیرون دروازة کاشان و در جانب شرقى قم قرار داشت که از چهار جهت به گورستان وسیع ختم مىشد و فضاى اطراف آن را مزارع و باغهاى حواشى شهر در بر می‌گرفت.
بر اثر توسعه شهر در دهههاى اخیر، این بنا در داخل بافت شهرى قرار گرفت. پس از پیروزى انقلاب اسلامى، قرار گرفتن گلزار شهدا در کنار بقعه باعث توجّه بیشتر به آن گردید.
بقعة على بن جعفر داراى ایوان، گنبد، حرم و یک شبستان است. این بقعه توسّط عطاء الملک میر محمّد حسینى در سال 707 هـ . ق ساخته شده و تزیینات گچبرى و کاشیکارى آن به مدّت سى و چند سال ادامه داشت و عاقبت در سال 740 هـ . ق به پایان رسیده است. به گفته مرحوم عبّاس فیض او در عصر اولجایتو به خدمت دیوانى ایلخانان درآمد و در دورة ابوسعید ایلخانى ریاست دیوان مظالم را بر عهده داشت.
فضاى داخلى بنا مربّعى است به ابعاد 5/6 متر که هر یک از اضلاع آن را طاقنمایى کوتاه به دهانه سه و عرض یک متر در بر مىگیرد که در ارتفاع چهار مترى در قابى مستطیل محاط مىشود.
نماى گنبد از خارج به شکل هشت‌ضلعى است که با جدار آجرى و نمابندى به رنگ فیروزه منقّش گشته و ارتفاع تقریبى آن حدود 30/3 متر مىباشد. در سال 1366 ق به جهت نفیس بودن کاشىهاى آن، عدّهاى سودجو به حرم مطهّر على بن جعفر دستبرد زدند و با قتل یکى از خادمان، چند پارچه از کاشىهاى آن را دزدیدند.
این ماجرا باعث شد که در سال 1314 هـ . ش کاشىهاى نفیس آن را به موزة ایران باستان و موزة آستانه مقدّسه حضرت معصومه منتقل نمودند. با این که کلیّة کاشىهاى ازاره و مرقد از بقعه کنده و به موزه انتقال یافت؛ ولى با این حال به واسطه داشتن بهترین گچبرىهاى غنى، چشم هر بیننده را مجذوب خود مىسازد. در شمال بقعه، ایوانى زیبا و مجلّل قرار دارد که ابعاد آن به طول 80/4 و عرض 50/3 و ارتفاع هشت متر است و مزیّن به دو کتیبة سنگى و کاشى کمربندى با پوشش مقرنس و نقش گچى مىباشد.
در بالاى درِ ورودى ایوان، کتیبهاى با خط نستعلیق برجسته بر روى سنگ سفیدى در چهار سطر به چشم مىخورد که مرحوم عبّاس کریم خانى در سال 1321 هـ . ش بر آن نصب نموده است. این کتیبه در جلالت قدر على بن جعفر و درک نمودن وى از حضور پنج امام و خضوعش دربارة امام جواد مىباشد.
این ایوان در زمان فتحعلى شاه قاجار ساخته شده و در عصر ناصرالدّین شاه قاجار کاشیکارى و مرمّت شده است. در اطراف ایوان، آیات قرآنى به چشم مىخورد که بسیار زیبا و به خط ثلث سفید و مرغوب در زمینه لاجوردى مزیّن گشته و در گوشه لبه درگاه ابتدا با بسم اللَّه و سپس آیه «یا ایها الذین آمنوا لا تدخلوا بیوت الا ان یوذن لکم» و در ادامه آیة الکرسى و اسامى چهارده معصوم در کنار اشعارى زیبا قرار گرفتهاند.
محراب زرّین نام: این محراب که طاقنماى جنوبى مزار شمرده مىشود، با ممتازترین نوع کاشى‌کارى خشتى زرین فام قرن هشتم آراسته است که به دست «یوسف بن على محمّد بن ابى طاهر» آخرین فرد از خاندان ابى طاهر به سال 734 هـ . ق ساخته شده است. نحوة پرداخت معمارى محراب، تقریباً نظیر محراب «مسجد میدان» کاشان و «امامزاده یحیى » در ورامین است.
این محراب، یک طاقنماى سه حجرهاى دارد که دو تاى آن از اهمیّت بیشترى برخوردار است، همچنین پنج کتیبة مزیّن به آیات قرآنى، این محراب را آذین کرده است.
در تاریخ دارالایمان نقل شده است: «در این بقعه، درى است، مشهور به «در بهشت» که به طرف قبله ساخته شده و به صورت در بسته کاشى‌کارى شده به گونهاى که از چینى پاکیزهتر و ظریفتر است. گویا در احادیثى که در فضیلت قم وارد است این بقعه را از آن جهت هشت بهشت گویند که در احادیث هشت در جهت بهشت مىباشد، که دو در آن از قم مفتوح مىشود و این در را به آن نشانه ساختهاند.
امروزه درِ بقعة على بن جعفر، تنها یک کتیبه تاریخ دار دیده مىشود که بانى آن «عطا ملک میر محمّد حسینى» است.
بر فراز درِ ورودى ابیاتى از استاد محمّد طاهر قصاع، کاشى ساز معروف سروده شده که به دیوار نصب مىشود، چند بیتى از آن به شرح ذیل مىباشد.
گفتـم به عقل صـاحب این بارگــاه کیست
گفتا به صـد ادب کــه على بن جعفر است
پرسیدم از خرد که دو دُرّ است و یک صدف
گفت آن یکـى محمّد مــوسى اطهــر است
این صحــن دلگشا کــه بــود قطعه بهشت
خاکش هــزار باره به از مشک و عنبر است
قــانع اگــر چه حـامل ارض نجف شــود
آن‌جا بمیرد کــز همه جــا باز بهتـر است
* * *
این بارگــاه کیست که چون مهر انور است
این خوابگاه کیست که چون گل معطر است
این آســتان کیست کــه از نــور گنبدش
نه گنبــد ســپهـر مــدوّر مــنوّر اســت
ایوان ســر کشیده به کــیوان از آن کیست
که ایوان چرخ پیش وى از ذره کمـتر است
صحنش چو صحن روضه رضوان فـرح فزا
گویا رواق روضه پر از مشک و عنبـر است
این گنبد رفیـع کــدامـــین شهنشه است
وین مــرقد شــریف کـدامین پیمبر است
این بارگـاه عــرض مـثال از جانب کیست
کــز نور طلعتش به فلک خور مکدّر است
پرسـیدم از خرد به من او این جواب گفت
کین جــایگه مقــام علـى بن جعفر است
این سـرو بوســتان وفــا معدن سخاست
این محــرم حــریم خــداوند اکبر است
داراى این حــریم و خـــداوند این مقام
یار گناهــکار بــه هنـگام محشــر است
این مجمعه علــوم کــه اطــفال مکتبش
سلمان و حجر و میثم ومقداد و بوذر است
هـر کس شها به لطـف کسى شد امیدوار
مجــرم به آســتان شما دیده بر در است
این بنا به شماره 240 و در تاریخ 15/9/1314 به ثبت آثار ملّى و تاریخى رسیده است.
خفتگان این مزار: چنانچه در کتاب انوار پراکنده و مزارات قم اشاره شد، این مکان مدفن على بن جعفر الصادق نیست، بلکه نوادة آن بزرگوار در این بقعه به همراه یکى از نوادگان حضرت امام موسى کاظم مدفون می‌باشند.
اوّلین شخصِ مدفون در این بقعه، سیّد على بن ابى محمّد الحسن الاکبر بن عیسى الرومى الاکبر بن محمّد الاکبر بن على العریضى بن امام جعفر صادق است که وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشان و بسیار بزرگوار بود. قدیمىترین سندى که از هجرت او به قم خبر مىدهد، حسن بن محمّد بن حسن قمّى، مولّف تاریخ قم است که مىنویسد: «حسن بن عیسى بن محمّد بن على العریضى از مدینه به قم آمد و فرزندش على بن حسن با وى همراه بود و از على مذکور به قم ابوالفضل حسین، و ابوالحسن عیسى و ابو جعفر محمّد و ابوالقاسم حمزه و ابوعلى احمد متولّد گشتهاند».
از ابوالفضل حسین بن على، روایت شده که جدّش حسن بن عیسى، به همراه موسى مبرقع فرزند بزرگوار امام جواد به قم آمد. بنابراین معلوم مىگردد که مهاجرت این خاندان در ثلث آخر قرن سوّم هجرى بوده است.
فرزندان و نوادگان امامزاده سیّد على از بزرگان سادات قم بوده و منصب نقابت علویان در قم و آبه را داشتهاند و به زهد و تقوى آراسته بودند. برخى از این خانواده به فارس و اصفهان مهاجرت نمودند و منشأ آثار و برکاتى براى اهالى آن دیار شدند.
بعد از دفن على بن حسن، سیّد ابو جعفر محمّد الفقیه بن ابى احمد موسى بن ابى عبداللَّه اسحاق بن ابى المحسن ابراهیم العسکرى بن موسى ابى سبحة بن ابراهیم بن امام موسى الکاظم . دفن شد که از سادات جلیل القدر موسوى به شمار مىآمد. از او به عنوان سیّد محمّد فقیه یاد مىشود. او پسر عموى شاهزاده حمزه مدفون در میدان کهنه خیابان طالقانى (آذر) شهر قم است.
جدّش سیّد ابوعبداللَّه اسحاق، نخستین کس از این خاندان است که به قم مهاجرت نموده و در آوه وفات یافته و اینک آرامگاه او در آوه زیارتگاه دوستداران اهل بیت است.
مؤلّف تاریخ قدیم قم دربارة مهاجرت جدّ امامزاده محمّد فقیه مىنویسد: «ابو عبداللَّه اسحاق به قم آمد و قصد داشت که به خراسان و طبرستان رود، امّا على بن عبداللَّه جبله اشعرى و دیگر بزرگان عرب قم از او خواهش کردند که در این شهر اقامت کند و او را بسیار اکرام و احترام کردند و به او عطا و بخشش نمودند. او در این شهر ماند و ازدواج کرد و صاحب فرزندانى شد که سه پسر و یک دختر بودند. اکثر عموها و عموزادگان امامزاده سیّد ابو جعفر محمّد از بزرگان سادات موسوى قم و آبه و خورزن بودند و برخى از آنان منصب نقابت سادات علوى را عهده دار شدند.
این خاندان به زهد و تقوى آراسته و قبور آنان از مشاهیر مزارات مناطق فوق الذکر است.
- ۱۴۰۵
- ادامه مطلب
