مزارات ایران و جهان اسلام

این مقبره‏ها که به گنبد سبز مشهورند در شرق شهر قم، در انتهاى خیابان انقلاب و در شمال بقعة على بن جعفر ‰ ، و در

شمال شرق بقعة امامزاده ابراهیم ‰ واقع شده و متعلّق به خاندان على صفى، فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجرى مى‏باشند.

قم در قرن هشتم هجرى شاهد یادمان‏هاى مذهبى، تاریخى متعدّدى بوده که در فرهنگ معمارى ایران به برج‏هاى آرامگاهى موسومند.

شاخص‏ترین بناهاى مزبور مجموعه‏اى را تشکیل مى‏دهد به نام مقابر دروازه کاشان که به گنبد سبز ـ شناخته شده‏اند. در این سه بنا که از حیث هنر گچبرى از نمونه‏هاى منحصر به فرد به شمار مى‏رود و تاریخ 761 هـ . ق در آن مشاهده مى‏شود.

طرح کلّى بنا در این سه اثر از بیرون مضلع با گنبد رک از نوع دو پوسته و از داخل هشت گوشه با هشت صفّه و اضلاع بنا مى‏باشد که در بالاى صفحه به شانزده گوشه دگرگون شده است.

بدنه داخل بناها از مرکز سقف تا نزدیک سطح زمین با آرایش‏هاى ظریف گچبرى و نقش و نگارها و ترنج‏ها و مانند آن زینت یافته و در هر یک، سه کتیبه سراسرى گچبرى شده است.

این سه بنا به شماره 129 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

تزیینات بناها: از اواخر عصر سلجوقى و سراسر عصر ایلخانى در نماى داخلى اغلب برج‏هاى آرامگاهى، تزیینات گسترده‏اى رایج بود. گنبد «خواجه اصیل‏الدّین» از نمونه‏هاى برجسته بناهاى درونگراى عصر ایلخانى در زمینه تزیینات است. نکته حائز اهمیّت در زمینه مقابر گنبد سبز، شباهت نقش مایه‏هاى تزیینى آن با گچبرى‏هاى سقف ایوان‏هاى طبقه دوّم گنبد سلطانیه است. این شباهت‏ها بدان اندازه است که باستان‏شناسى چون «پرفسور پوپ» آن را منطقاً کار هنرمندان واحدى مى‏دانند و به احتمال قوى، بزرگى و عظمت گنبد سلطانیه این تصویر را پیش مى‏آورد که هنرمندان و معماران خبره از سراسر کشور دعوت به کار شدند و به هنگام کار کردن به تبادل دانش و هنر خویش پرداختند و هنگامى که بنا کامل شد، همه آنان به دیار خویش بازگشتند و مهارت و هنر خود را در شهر خود به کار بستند.

در گنبد سبز سه مقبره دیده مى‏شود که از جنوب به شمال به شرح زیر است.

مردم قم، این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد و سعید و مسعود ـ از بزرگان اعراب اشعرى و احیا کنندگان قم در دورة اسلامى ـ مى‏دانند. چنین تصوّر مى‏رود که سعید، تصحیف تلفّظى صفى و آن دو نام دیگر مکمل سجع باشد.
بر اساس کتیبة تاریخى، این سه گنبد، مدفن خواجه اصیل الدّین، خواجه على صفى و شخص گمنام دیگرى است. البته به غیر از افراد نامبرده افراد دیگرى از همان خاندان در این گنبدها مدفون هستند که ذکر آن‏ها خواهد آمد.

مقبرة خواجه اصیل الدّین: این مقبره، جنوبى‏ترین گنبد باغ محسوب مى‏شود. بناى مزبور از خارج، دوازده ضلعى منتظم و از داخل، هشت‏ضلعى منتظمى با طاق‏نماهاى تزئینى در هر ضلع است؛ بدین شکل که هر ضلع داخلى به همراه دو جرز طرفین در خارج به دو ضلع تغییر شکل مى‏یابد.

امروزه کف بنا حدود 5/1 متر پایین‏تر از سطح زمین‏هاى اطراف قرار دارد. پى بنا به صورت چند وجهى و آجرى است.

نخستین ردیف آجرچینى، به صورت راسته چینى انجام یافته که در فواصل، هر ضلع را جرزى ستون مانند از دو سو در میان گرفته است. از این رگ به بعد، آجرچینى معمولى متحدالشکلى، سراسر بنا را تا ارتفاع هشت مترى در برمى‏گیرد. بر فراز نخستین رگه راسته چین، طاق‏نماهایى با قابى مستطیلى در هر ضلع تعبیه شده که تا پایان قسمت دوازده ضلعى بنا امتداد دارد. در قسمت بالایى هر طاق‏نما، با آجرچینى تزئینى، طاق‏نماها از قاب مستطیلى خارج شده نمایى جناغى مى‏یابند؛ تنها با این تفاوت که در دو طاق‏نماى شمالى و غربى و به قرینه این دو، جنوبى و شرقى، پنجره‏هاى مستطیل شکلى با طاقى جناغى، قسمت فرازین این طاق‏نماها را زینت مى‏بخشد. علاوه بر موارد فوق، در اسپر دور طاق‏نماى طرفین ضلع جنوبى بنا که رو به جادّه قدیم قم به کاشان است، با آجرچینى بسیار زیبایى، نام «على» به خط بنایى نقر شده است. نماى خارجى این بنا تنها تا سطح قرنیس مانده و دو پوسته گنبد آن فرو ریخته که در دورة اخیر توسّط سازمان ملّى حفاظت آثار باستانى بازسازى شده است. ورودى کنونى بنا در قسمت مغرب واقع شده که با سه پله کوچک به داخل بنا راه مى‏یابد. طاق‏نماهایى که ورودى کنونى بر آن تعبیه شده، فاقد هرگونه عنصر تزئینى است و احتمالاً ورودى اصلى در جبهه شمالى بنا بوده که داراى تزئینات پرکارترى است و رو به جانب محراب دارد. بنا از داخل هشت‏ضلعى منتظمى است که بر روى هر یک از اضلاع آن، یک طاق‏نماى به نسبت عمیق و طاق‏دار با عمق 75 سانتى‏متر ایجاد شده است. هر یک از این طاق‏نماها، درون قاب مستطیل شکلى محاط شده است. این طاق‏نماها که از روى کف آغاز شده‏اند، به صورت یک نواخت در تمامى ارتفاع اضلاع تا زیر قسمت شانزده ضلعى بنا گسترش مى‏یابند. ایجاد این طاق‏نماها ظاهراً به منظور تزئین بنا و کاستن از حجم دیوار صورت گرفته است. بالاى این طاق‏نماها را در گرداگرد بنا، کتیبه‏اى سراسرى فرا گرفته که بلافاصله بر فراز آن با ایجاد طاق‏بندى‏هایى، بنا از هشت ضلعى به شانزده ضلعى تبدیل مى‏شود که سطح را براى زدن گنبد هرمى شانزده ترکى فراهم مى‏سازد. این طاق‏بندى‏ها به صورت طاقچه‏هایى هستند که چهار تاى آن‏ها در چهار جهت اصلى به عنوان نورگیر بنا عمل مى‏کنند و قبلاً مزیّن به مشبّک‏هاى گچى بوده‏اند. بقیّه طاق‏بندى‏ها آراسته به تزئینات گچى هستند. در منتهى الیه قسمت شانزده ضلعى بنا ـ جایى که پاکار گنبد آغاز مى‏شود ـ کتیبه‏اى به خط ثلث برجسته گچبرى شده است. عناصر تزئینى این بنا عبارتند از تزئینات متنوع گچبرى، طاق‏نماها و طاق‏بندى‏ها، کتیبه‏ها و نقّاشى روى گچ که از نظر هنرى، کار روى گچ در این بنا در سطح بسیار بالایى قرار دارد. شباهت موتیف‏هاى حکاکى شده این بنا، با تزئین سقف ایوان‏هاى گنبد سلطانیه بسیار زیاد است؛ به طورى که «پوپ» احتمال مى‏دهد آن‏ها کار یکهنرمند باشد. نقوش تزئینى گنبد بیشتر شامل اسلیمى‏ها، گل و بوته‏ها و کتیبه‏هایى شامل آیات قرآن و اسامى مقدّس «اللَّه» و «على» است. در پیشانى طاق‏نماها نیز در سراسر بنا، در هر لچکى، ترنجى است که بر مجموع آن‏ها، صلوات کبیر «اللهم صل على محمّد المصطفى والمرتضى على [... تا ]والحجة القائم مهدى صلوات اللَّه علهیم اجمعین» نوشته شده است. تزئینات گچى در این گنبد به صورت توپر، توخالى، استامپى، رنگى و حکاکى شده اجرا شده و
عموم کتیبه‏هاى آن به دو خط کوفى و ثلث و به سبک‏هاى
مختلف نوشته شده است.

کتیبه تاریخى بنا بر فراز قسمت هشت‏ضلعى و در محل تبدیل هشت‏ضلعى به شانزده ضلعى قرار دارد و به خط زیباى ثلث برجسته در زمینه‏اى متشکل از نقوش اسلیمى نوشته شده است. این کتیبه تا حدودى آسیب دیده و متن آن بدین قرار است: «ذکر القدیم اعلى و بالتقدیم اوّلى امر باساس هذه البقعة الرفیعة والسدة المنیعة المولى الصاحب الاعظم اعدل العرب والعجم... [ناصر الشریعه ـ مؤلف تاریخ قم ـ در هشتاد سال پیش، این قسمت فرو ریخته را چنین خوانده است: «الاعظم الاعدل مالک رقاب»] الدنیا والدّین صفى الاسلام والمسلمین على اعز اللَّه انصاره وضاعف اقتداره رسم مرقد عمه الصاحب... (آسیب دیدگى) اصیل الدوله... والدّین اصیل [الاسلام والمسلمین ] (که اکنون ریخته شده) على بن ابن المعالى بن على صفى برد اللَّه مضجعهما وجعل الجنّته مرجعهما فى شهور سنة احدى و ستین و سبعمائه» (761).

بر اساس این کتیبه، دو تن در این گنبد مدفونند؛ یکى خواجه اصیل الدّین، فرزند على صفى، نیاى بزرگ خاندان صفى و عموى بانى گنبد، خواجه على صفى. او همان کسى است که در قم، نایب خالصه جات خواجه علاء الدّین محمّد هندو بود. و دیگرى فرزند وى خواجه على اصیل یا همان جمال الدّین على است. او نخستین کسى از این خاندان است که بر حکومت قم و مضافات آن دست یافت. آغاز فرمانروایى او بعد از درگذشت ابوسعید بهادر به سال 736 هـ . ق بوده که در سال 759 هـ . ق در حین عهده‏دارى
این مقام کشته شده است. با توجّه به کتیبه فوق، انتساب بنا
به خاندان صفى، محرز است. تاریخ بنا نیز یکى به حروف در
پایان همین کتیبه و دیگرى به عدد در ترنج اسپر طاق‏نماى ورودى کنونى سالم باقى مانده است. در بالاى درگاه ورودى کنونى،
دو کتیبه است که نام سازندگان و آرایشگران هنرمند این بنا را
ذکر مى‏کند. نخستین کتیبه در پیشانى این درگاه، بر لچکى‏هاى
دو سو، درون قابى مستطیل نوشته شده که متن آن چنین است: «عمل على بن محمّد ابن شجاع بنا». این شخص، گچبرى‏هاى سه
اثر تاریخى دیگر قم بقعه خدیجه خاتون (770 هـ . ق)، مزار سیّد سربخش (774 هـ . ق) و امامزاده احمد بن قاسم (780 هـ . ق)
را نیز انجام داده است.

دوّمین کتیبه گرداگرد ترنج، بالاى در ورودى قرار دارد و بر آن به خط برجسته از معمار بنا نام مى‏برد: «هذه العمارة بعمل حسن بن علو خلو... البنا و کتب فى رجب 761». در داخل بنا، هم چون دو گنبد دگیر، هیچ اثرى از قبر یا سردابه به چشم نمى‏خورد.

مقبرة خواجه على صفى: این بنا که در وسط دو گنبد دیگر قرار دارد، مدفن خواجه على صفى ـ دوّمین فرمانرواى خاندان على صفى ـ فرزند و برادر او است. بناى مزبور از خارج، دوازده ضلعى منتظمى است که هر ضلع آن را طاق‏نمایى به دهانه 40/2 و ارتفاع هفت متر زینت مى‏دهد. نماى بنا از داخل هشت‏ضلعى و از این نظر همانند گنبد خواجه اصیل الدّین است و همانند گنبد پیشین، به علّت رسوبات مختلف، کف آن در زیر سطحِ فعلى زمین اطراف قرار دارد. پایه‏هاى اصلى بنا، هره‏هاى پیش آمده‏اى است که به صورت راسته چین، کار شده است. بر فراز این قسمت، جرزهاى دوازده ضلعى بنا آغاز مى‏شوند که حد فاصل هر یک از آن‏ها را نیز طاق‏نمایى در بر گرفته است. این طاق‏نماها محاط در قاب مستطیلى تا ارتفاع هفت مترى امتداد مى‏یابند. قسمت فرازین هر طاق‏نما را قوسى جناغى در بر گرفته که در تعمیرات دورة اخیر به صورت بیضوى در آمد است. بخش 16 ضلعى این بنا با کمى عقب نشینى از سطح دیوار خارجى، بر فراز این طاق‏نماهاى هشت‏ضلعى قرار گرفته و هر ضلع آن شامل یک طاق‏نماى کم عمق با قابى مستطیلى و قوسى جناغى است. در تعمیرات دهه‏هاى اخیر، طاق‏نماهاى مزبور همگى کور و یک دست آجرچین شده‏اند. در چهار جهت اصلى، نورگیرهایى تعبیه شده که در گذشته با مشبّک‏هاى گچى مزیّن بوده‏اند. ورودى این بنا از جبهه شمالى است؛ امّا به نظر مى‏رسد درگاه‏هایى نیز در جبهه‏هاى شرقى و غربى وجود داشته که بعداً مسدود شده‏اند.

نماى داخلى بنا به صورت هشت ضلعى، با هشت طاق‏نما در هر ضلع است. این طاق‏نماها در هر یک از اضلاع گنبد، از کف بنا آغاز شده‏اند و تا زیر قسمت شانزده ضلعى بنا ادامه مى‏یابند. حاشیه هر یک از طاقنماهاى مزبور را قابى مستطیلى احاطه مى‏کند. این قاب‏ها مشتمل بر کتیبه‏اى است که نقشى حاشیه‏اى نیز براى هر درگاه برعهده دارد. بر فراز طاقنماها، کتیبه‏اى سراسرى و بلافاصله بعد از آن، طاق‏بندى شانزده ضلعى گنبد قرار دارد. نماى داخل گنبد، از دو بناى دیگر سالم‏تر مانده است و از جهت رنگ‏آمیزى کم نظیر خود، بدون شک، از بهترین آثار تاریخى ایلخانى محسوب مى‏گردد.

گنبد این بنا از نوع دوپوسته رک شانزده ترکى است که بر روى بخش انتهایى استوانه شانزده ضلعى قرار گرفته است. تمام سطح گنبد در وضعیّت فعلى با کاشى نره آبى متمایل به سبز پوشده شده است. در تزئین داخلى این بنا، از تزئین بسیار زیباى گچى استفاده شده است. نقطه اوج هنرنمایى به وسیله گچبرى‏هاى چند رنگ در این بنا، شمسه زیر آهیانه گنبد است که با طرح‏هاى بسیار زیباى هندسى و گیاهى و خطى اجرا شده است. نزدیک به نقطه مرکزى شمسه، شانزده ترنج کار شده که در برگیرنده کتیبه‏هایى به خط ثلث برجسته سفید رنگ بر زمینه لاجوردى و مشتمل بر «لا اله / الا اللَّه /ک الملک / الحق المبین / محمّد رسول / اللَّه صادق / الوعد الامین / على ولى اللَّه / امیرالمؤمنین / وصى الرسول / رب العالمین/ صدق اللَّه / العظیم و / صدق رسوله/ الکریم و نحن / على ذلک من الشاهدین» است.

کتیبه حد فاصل بخش هشت‏ضلعى و شانزده ضلعى بنا، منبع موثقى جهت شناخت هویّت مدفونان و تاریخ ساخت بناست. این کتیبه به خط ثلث برجسته سفید بر زمینه‏اى لاجوردى با نقوش اسلیمى، میان دو حاشیه نقش و نگار، به این شرح خوانده شده است: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم قد افلح المومنین الذین هم فى صلاتهم خاشعون والذین هم عن اللغو معرضون والذین هم للزکوة فاعلون والذین هم لفروجهم حافظون الا على ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیرملومین فمن ابتغى وراء ذلک فاولئک هما لعادون والذین هم لامانتهم وعدهم راعون. رب اغفر لساکنى المرقد للطیف الصاحب الاعظم الدستور الاعم المشرف قاطبة الالقاب خواجه جمال الحق و الدّین على وابنه الامیر جلال الدّین واخاه خواجه عماد الدّین محمود ابنا الخواجه صفى الدّین وادخلهم فى رحمتک وانت ارحم الراحمین فى سنة 729».

از مفاد کتیبه چنین بر مى‏آید که سه نفر در این آرامگاه مدفونند. نخستین فردی که نام وى نیز در آغاز کتیبه آمده، خواجه جمال الدّین على است؛ همان خواجه على صفى. او فرزند خواجه صفى الدّین و نواده على صفى ماضى، شخصیّت سیاسى و اجتماعى عراق عجم در قرن هشتم و دوّمین امیر خاندان صفى است که پس از خواجه على اصیل، فرمانرواى قم گردید و تا آن‏جا که مى‏دانیم، تا سال 774 هـ . ق در این مقام بود. خواجه على، خانقاهى در قم داشته که بیرون از دروازه کنکان قرار داشته است. جز این خانقاه، اثر دیگر خواجه على صفى، گنبد اصیل الدّین است که در سال 761 هـ . ق بر قبر عمو و پسر عموى خود ـ خواجه اصیل الدّین و خواجه تاج الدّین ـ بنیاد نهاد. نفر دوّم مدفون در این گنبد، امیر جلال الدّین است که در متون تاریخى سخنى از او نیامده است. سوّمین فرد مدفون نیز که از او به عنوان برادر خواجه جمال الدّین على نام برده شده، خواجه عماد الدّین محمود قمّى ـ یکى دیگر از فرزندان خواجه صفى الدّین ـ است که تا سال 791 هـ . ق عهده‏دار امور نواحى قم بوده است.

گنبد شمالى: این بنا در شمال دو بناى دیگر قرار دارد که به خاطر صدمه دیدن کتیبه تاریخى آن، نام بانى و صاحب بنا مشخص نیست. بناى مزبور از خارج و داخل هشت‏ضلعى است و بدین لحاظ از دو بناى قبلى متمایز مى‏گردد. شالوده اصلى بنا که امروزه در زیر سطح زمین قرار دارد ـ مانند دو بناى دیگر ـ هره‏هاى پیش آمده با آجر راسته است. نماى خارجى بنا، ویژگى‏هاى متفاوتى از
دو گنبد دیگر ارائه مى‏دهد؛ بدین صورت که در وسط هر ضلع
از اضلاع هشتگانه، یک ایوان صفّه دار به دهانه 10/2، عمق یک
و ارتفاع هفت متر ساخته شده است که طرفین هر یک از آن‏ها را دو طاقنماى کوچک در بر مى‏گیرد. ایوان‏هاى مزبور در حال حاضر با طاقى بیضوى پوشش یافته؛ ولى در اصل قوسى جناغى داشته‏اند. در بخش بالایى بدنه هشت ضلعى، استوانه‏اى شانزده ضلعى با کمى عقب نشینى از سطح بدنه قرار دارد که در هر ضلع آن طاق‏نماهاى جناغى با عمق کم درون قاب مستطیلى کار شده است. در حال حاضر همگى آن‏ها آجرچینى شده‏اند. گنبد شانزده ترک منشورى برج، بر فراز این قسمت که در واقع گریو گنبد است، قرار مى‏گیرد.

تنها ورودى بنا با درگاهى مستطیل شکل و طاقى تیزه‏دار در جبهه جنوبى قرار دارد؛ برخلاف دو مقبره قبلى که درگاه رو به شمال داشتند. این ورودى، از طریق ایوان کم عمقى به درون بنا راه پیدا مى‏کند. بنا از داخل نیز به صورت هشت‏ضلعى است که بر هر یک از اضلاع آن، طاق‏نمایى عمیق و مرتفع ساخته شده است. عرض طاق‏نماها 10/2، عمق 20/1 و ارتفاع آن‏ها هفت متر است. در بخش استوانه شانزده ضلعى زیر گنبد، هشت نورگیر و
هشت طاقچه گچبرى تعبیه شده است. به جز ازاره دیوارهاى داخلى بنا که امروزه آجرى است، بقیّه سطوح دیوارهاى داخلى
تا زیر طوق گنبد، با گچکارى برجسته چند رنگ پوشیده شده
که متأسّفانه در حال حاضر قسمت زیادى از آن فروریخته
است. پوشش این بنا نیز از نوع گنبدهاى دو پوسته رک است. پوسته داخلى یا آهیانه گنبد، بر یک بخش شانزده ضلعى کوتاه که حد واسط بین طبقه زیرین و گنبد است، نهاده شده است. این طریقه، در بناهاى هشت‏ضلعى دورة ایلخانى و قبل از آن عموماً استفاده شده است. ارتفاع گنبد شمالى در حدود 12 متر است؛ ولى از آن‏جا که نماى هشت گوش آن جسیم‏تر از دو بناى دیگر است، این ارتفاع چندان به نظر نمى‏رسد.

هم چون دو بناى پیشى، تزئینات عمده، درون بنا صورت گرفته است که شامل شیوه‏هاى متنوع گچبرى، مقرنس گچى جهت تزئین طاقنماهاى هشتگانه و گچکارى چند رنگ است که نمونه بسیار خوب آن، شمسه عظیم با گره‏بندى‏هاى متعدّد سطح داخلى گنبد است که قسمت‏هایى از آن فرو ریخته است. جرزهاى طرفین
هر طاق‏نما با کتیبه‏اى سرتاسرى به عرض 25 سانتى‏متر مشتمل
بر سوره الرحمن است که در زمینه‏اى از نقوش طومارى تزئین
شده است. کتیبه دیگرى در حد فاصل بخش هشت‏ضلعى مشتمل بر سه آیة پایانى سورة حشر است و سوّمین کتیبه به خط کوفى متداخل در زمینه‏اى به رنگ لاجوردى در پاکار گنبد گچبرى
شده که قرآنى و دینى است. در بالاى درگاه ورودى، در جبهه جنوبى بنا، کتیبه‏اى بوده که فرو ریخته است و به نظر مى‏رسد نام بانى و مدفونان و تاریخ ساخت بنا را در بر داشته است. فیض در کتاب «گنجینه آثار قم»، این بنا را مدفن «مجد الملک براوستانى» ـ وزیر مقتول سلطان برکیارق ـ و خواجه برهان الدّین ـ وزیر سلطان حسن آق قویونلو ـ مى‏داند و آن را به قرن نهم هجرى منتسب مى‏سازد؛ امّا محقّقان دیگر، از جمله دونالد ویلبر، آن را مقدم بر دو بناى دیگر و متعلّق به سال‏هاى 765 ـ 715 هـ . ق مى‏دانند. از نظر معمارى، با توجّه به خصوصیّات مشترک زیاد این سه بنا به نظر مى‏رسد که در یک محدوده زمانى ساخته شده و هر سه متعلّق به خاندان صفى بوده باشند.