- جمعه ۳۰ آبان ۹۳
بقعة این امامزاده نزدیک بقعة على بن جعفر «درب بهشت» یاگلزار شهداى شهر قم، انتهاى خیابان انقلاب واقع شده است.
این بنا درون محوّطه محصورى که به عنوان گورستان استفاده مىشود، قرار دارد و محلّ دفن یکی از نوادگان امام سجّاد است. تاریخ ساخت بنا بر اساس قدیمىترین کتیبه موجود، به اوایل قرن نهم هـ . ق (805) مى رسد.
نقشه بنا از خارج به صورت هشت ضلعى با طاقنمایى در هر ضلع مىباشد. از داخل نیز به صورت مربّع مىباشد که طول آن شش متر است. این بنا از حیث نقشه کاملاً شبیه ساختمان قدیمى امامزاده على بن جعفر است. امروزه به علّت بالا آمدن سطح زمینهاى اطراف، کف بنا پایینتر از زمینهاى اطراف مىباشد. در نماى بیرونى در هر ضلع، طاقنمایى با قوس جناغى محاط در قابى مستطیل به دهانه دو متر و ارتفاع شش متر کار شده و در اسپر هر ضلع، نورگیرى با مشبّکهاى گچى تعبیه شده که امروزه پنجرههاى فلزى جاى آن‌ها را گرفته است. گریو شانزده ضلعى بنا با کمى عقب‌نشینى از صفحه دیوار خارجى، بر فراز اضلاع هشتگانه استوار مىباشد. بنا الحاقات جدیدى در جبهه شمالى داشته که در سالهاى اخیر ویران شده است. بر ساس تعمیرات صورت گرفته، نماى بنا به صورت نوساز در آمده و اصالت تاریخى خود را از دست داده است. ورودى بنا همراه با طاقنمایى در سمت شمال قرار دارد. بر فراز درگاه ورودى ایوانى با دو ستون ساختهاند. امروزه نماى ورودى فاقد هرگونه تزیینى است که ارزش تاریخى و هنرى داشته باشد. در جهت غربى بنا اکنون دریچهاى همسطح با کف بنا واقع است که احتمالاً قبلاً در سطحى بالاتر قرار داشت و جهت تهویه داخل به کار مىرفته است. نماى داخلى بنا، مربّعى به ابعاد پنج متر و با طاقنمایى در هر ضلع است. در بالاى چهار ضلع، با ایجاد سکنجهایى، بنا از چهار ضلعى به هشت ضلعى و سپس با طاقبندى به شانزده ضلعى تبدیل شده و پاکار گنبد بر آن قرار گرفته است. پاطاقهاى هشتگانه با ایجاد مقرنسهایى تزیین شدهاند. در میان طاقبندى شانزده گانه، یک در میان، نورگیرىهایى تعبیه شده که قبلاً با مشبّک گچى پوشیده بود. گنبد بیرونى بنا از نوع دو پوسته گسسته رک منشورى شانزده ترک بلند با شیب تند مىباشد. سطح خارجى گنبد در اوایل قرن حاضر مجدّداً کاشىکارى شده است. پوسته داخلى گنبد نیم کروى مىباشد. تزیینات بنا مقرنسکارى، گچکارى، نقّاشى روى گچ و کاشىکارى است. تزیینات گچبرى بنا به جهت اصیل بودن بسیار پُر ارزش مىباشد. این تزیینات شامل قاببندىهاى اطراف طاقنماها و موتیفهاى تزیینى، لچکىهاى پشت بغل گوشوارهها و طاقنماها و نیم ستونهاى تزیینى در هر یک از زوایاست. تزیین شمسه زیر گنبد با نقّاشى روى گچ صورت گرفته است. امروزه بنا فاقد کاشىکارى با اصالت تاریخى و هنرى مىباشد؛ امّا پیشتر درگاه ورودى بنا مزیّن به کاشىهاى خشتى عصر قاجار بوده است. در آغاز بخش هشت ضلعى بالاى صفّهها و گوشوارها، کتیبهاى کمربندى به خطّ ثلث برجسته در زمینه گل و بوته و میان دو حاشیه زنجیرهاى نقش و نگار با این متن گچبرى شده است: «امرت بعمارة هذه الروضة الرفیعة و المرقد المنیفة المشهد المنوّر المعطّر المقدّس الامام المعصوم الطاهر المطهّر ابىالقاسم ابراهیم بن احمد بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن الامام المفترض الطاعة اسداللَّه الغالب ابىالحسن امیرالمومنین علی بن ابىطالب صلوات اللَّه و سلامه علیه و علیهم اجمعین بمنه الخاتون العظمی البانوی الکبری و بلقیس العهد و الاوان خدیجة العصر رابعة الدهر عصمة الدنیا و الدّین صفوة الاسلام و المسلمین زیدت عصمتها خلدت عظمتها فى شهر شوال سنة خمس و ثمانمائة [805] نمقه العبد علی بن حسن الطوسی».
با توجّه به عبارت «صفوةالاسلام و المسلمین» که مترادف «صفى الاسلام و المسلمین» از القاب و عناوین امرا و خاندان «على صفى» است، به نظر مىرسد که بانى بنا، از بانوان دودمان صفى و گویا همسر خواجه ابراهیم باشد که در آن سال، فرمانرواى قم و اطراف آن بوده است.
درگاه ورودى با کاشىهاى خشتى قاجارى مزیّن بوده و بر آن، سوره جمعه و در پایان، عبارت:
«عمل طاهر»
طـاهر ضعیفتر بــود از مــور روزگار
دستش به روز حشر به دامان هشت و چار
«سنه 721»
به خطّ نستعلیق ریز و بر خشتهاى بالایى، آیه 54 سوره احزاب و عباراتى دیگر با تاریخ شنبه ذىحجّه 127 [1270 ]نگاشته شده بود.
تاریخ 721، معکوس 1270 است که با صفر، آن را به صورت 127 نیز نوشتهاند. بنابراین، تاریخ اصلى کاشىکارى سردر 1270 هـ . ق است.
در کتاب تاریخ مذهبى قم دربارة این زیارتگاه چنین آمده است: «در نزدیکى بقعه علىبنجعفر در وسط یک باغ، سه بقعه و در رو به روى آن یک بقعه دیگر به نام شاهزاده ابراهیم وجود دارد که از نظر بنا و کتیبه و گچبرى جزو بناهاى نفیس و تاریخى است. چون تا چند قرن قبل، راهِ قم به کاشان از این باغ و بقعهها مىگذشته است، طبعاً مسافران و جهانگردانى که از قم به کاشان مىرفتند باغ مذکور و گنبدهاى اطراف آن را مىدیدند. از این جهت وصف باغ گنبد سبز و دو گنبد اطراف آن را ـ که بعضى از جهان گردان آن‌ها را با عنوان
مقبره شیوخ و على بن جعفر و شاهزاده ابراهیم نامیدهاند ـ مىتوان در سفرنامههاى مربوط به دورة صفویّه تا اواخر قاجاریّه کم و بیش مشاهده نمود».
این بنا به شماره 298 و در تاریخ 29/9/1316 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
بر اساس کتیبة موجود در بقعه که به آن اشاره شد، شخص مدفون در آن ابوالقاسم ابراهیم بن احمد بن امام موسى کاظم معرّفى شده است. مرحوم عبّاس فیض این کتیبه را دلیل محکمى بر دفن فرزندِ شاهچراغ در این بقعه مىداند. این در حالى است که علماى انساب براى احمد بن موسى فرزند ذکورى قایل نشدهاند.
بر این اساس، مؤلّف کتاب انور المشعشین، خفته در این مزار را سیّد ابراهیم بن حسن بن حسین ابن حسن الأفطس بن علىالاصغر بن امام على بن الحسین السجّاد مىداند و از قول مؤلّف کتاب تاریخ قم مىنویسد: «وى را نزدیک مشهد على بن حسن العلوى العریضى به نزدیکى نهرسعد دفن نمودهاند» که با بقعه کنونى مطابقت دارد.
شخص مدفون دیگر در بقعه؛ سیّد ابوالعبّاس احمد بن محمّد بن حسین بن حسن بن حسین بن حسن الأفطس بن على الاصغر بن امام سجّاد است که در کنار عموى خود شاهزاده ابراهیم دفن شده و هر دو از بزرگان سادات قم بودند
- ۲۲۴۲
- ادامه مطلب
