مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در خیابان معلّم، در مجاورت میدان معلّم، در جنوب شرقى شهر قم واقع شده و به «شاهزاده احمد قاسم و شاه احمد قاسم» مشهور است.

این بناى با شکوه، از آثار خاندان على صفى مى‏باشد و آرایش‏هاى ظریف گچ‏برى آن، اثر على بن محمّد بن ابى شجاع است. بنا در مجموع، از بهترین و زیباترین نمونه‏هاى اوج تجلّى هنر گچ‏برى در آثار قدیمى قم مى‏باشد که در سال 780 هـ . ق ساخته شده است.

نماى خارجى بنا، نخست هشت گوشه و سپس در بالا، شانزده ضلعى با گنبد قوسى آجرى مى‏باشد که در دوره‏هاى اخیر، قبّه‏اى کوچک، بر فراز آن بنا کرده‏اند. گنبد در ابتدا، به نظر مى‏رسد دوپوشه بوده، که پوشش فوقانى هرمى شکل آن فروریخته است.

نماى درونى، نخست تا چند متر چهارگوشه با صفّه‏اى در هر ضلع مى‏باشد که از هر صفّه درى به بیرون گشوده مى‏شده و اکنون درگاهى شرقى را بسته‏اند. سپس با پیش آمدن گوشواره‏ها در زوایاى چهارگانه، شکل بنا به هشت ضلعى و پس از آن، در قاعده گنبد به شانزده ضلعى تغییر یافته است.

بدنه داخلى بنا، پیش‏تر، از مرکز سقف تا نزدیک سطح زمین با تزیینات گچى آراسته بود که قسمت پایین، از زیر کتیبه سراسرى سوّم، در تعمیر چند سال پیش، با لایه ضخیمى از سیمان پوشیده شده و همان کتیبه نیز در درگاه ورودى غربى با بالا بردن سطح بقعه و در ورودى از میان برداشته شده و باقیمانده مخدوش گردیده است. تغییرات دیگرى نیز در بنا اعمال کرده‏اند، از جمله جایگزینى گنبد قدیمى با گنبد جدید.

نخستین کتیبة سراسرى، در گلوبندى بنا به خطّ کوفى در زمینه گل و بوته و میان دو حاشیه چند سانتى‏مترى گچ‏برى شده که متن آن، سورة حمد و گویا پس از آن، سورة توحید است. پایین این کتیبه، بدنه‏هاى شانزده‌گانه قاعده گنبد با تزیینات گچ‏برى نقش و نگار ظریف و زیبایى آراسته شده است. نیمى از بدنه‏ها، نورگیر مى‏باشد که جلوى آن‌ها را مشبّک‏هاى زیبایى پوشانیده‏اند. بر صفحه زیر مشبّک و بالاى درگاه جنوبى، عبارت «فى محرّم سنه ثمانین و سبعمائة» (780) نوشته شده است. پس از آن، در آغاز قسمت هشت گوشه، دوّمین کتیبة سراسرى در زمینه گل و بوته میان، دو حاشیه به خطّ ثلث گچ‏برى شده که از قرار ذیل است:

«للَّه الس[...] والاعانة و الاغاثة، امر ببناء هذه ‏العمارة الرفیعة و الروضة المنیعه مرقد المعصوم المظلوم احمد بن قاسم بن موسى بن جعفر بن محمّد بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب Œ الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم ملاذ طوایف الامم مستعبد ارباب السیف و اصحاب القلم صاحب دیوان الممالک ملجأ العظماء العالم موئل صنادید بنى آدم، عمیم المواهب و النعم، عضد الخواقین المنصور بنصرة خیرالناصرین، قوام الحق و الدنیا و الدّین مغیث، الخلائق اجمعین، على بن الصاحب الاعظم السعید عزّالحق و الدنیا والدّین اسحق بن على صفى الماضى عظم اللَّه تعالى جلال قدره بعمل بن محمّد على ابوشجاع البنا».

پس از آن، لچکى‏هاى پیشانى و دو قوسى هر یک از صفّه‏ها و گوشوارها، سراسر آراسته به نقش و نگارهاى ظریف گچ‏برى است که پاره‏اى از قوسى‏هاى صفّه‏ها و بعضى حواشى زنجیره‏اى گرداگرد گوشواره‏ها و ترنج‏هاى لچکى‏ها، مشتمل بر نام‏هاى مقدّس به خطوط بنّایى است.

زیر گوشواره‏ها، سوّمین کتیبه سراسرى بنا میان دو حاشیه نقش و نگار و نام‏هاى مقدّس، در زمینه گل و بوته به خطّ ثلث گچ‏برى شده که بر آن، یازده آیة سوره یاسین دیده مى‏شود.

مرقد امامزاده در میان بنا با کاشى‏کارى نو آراسته شده که قبلاً کاشى دورة ایلخانى داشته است. محمّد حسن طباطبایى تبریزى، در «تبصرة المسافرین» که به سال 1270 هـ . ق نگارش یافته، مى‏نویسد:

«بقعه با کاشى خیلى ممتازى از آیات کریمه و احادیث شریفه به خطّ على بن محمّد در سنه 663 است». بر این اساس، به نظر مى‏رسد لوح مرقدى که اکنون به عنوان «محراب مسجد قم» در موزه برلین نگهدارى مى‏شود و مورّخ صفر 663 هـ . ق و کار على بن محمّد بن ابى طاهر است، از این مزار برده شده است.

این بنا به شماره 2169 و در تاریخ 17/9/1377 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

با وجود آنکه در کتیبة فوق الاشاره نسبِ شخص مدفون در بقعه اشتباه شده است، امّا بدون شک منظور کاتب آن سیّد ابوالحسین احمد بن قاسم بن احمد الشعرانى بن على العریضى بن امام جعفر صادق ‰ بوده است. زیرا قدیمى‏ترین سندى که دربارة مهاجرت سیّد ابوالحسین احمد عریضى به قم خبر داده و محلّ دفن آن را اشاره نموده، مؤلّف تاریخ قدیم قم، حسن بن محمّد بن حسن قمّى، زنده به سال 378 هـ . ق است، او مى‏نویسد: «ابوالحسین احمد بن قاسم بن احمد بن على بن جعفر است و نمى‏دانم که او با پدرش به قم آمده است و چنین رسیده است به من که او معقد و عنین بوده است و آبله در چشمش پیدا شد و بدان سبب هر دو چشمش تباه شد و چون او را وفات رسید او را به مقبره قدیم به مالون دفن کردند و تربت او را زیارت مى‏کردند و بر سر تربت او سایه‏اى بوده است...».

بنابراین، احمد بن قاسم، سیّدى پرهیزگار و عابد بود که به همراه خواهرش فاطمه، از مدینه به قم هجرت نمود و در این شهر به عبادت و ریاضت گذراند تا اینکه وفات یافت. جسد مطهّر وى را در مقبرة مالون در جنوب قم، در محل دروازه قلعه به خاک سپردند.

در سال 258 هـ . ق معتمد عبّاسى براى اشغال شهرهاى زنجان، ابهر و قزوین که تحت تصرّف یکى از سادات علوى به نام حسین کوکبى بود و در آن منطقه حکومت مستقلى تشکیل داده بود، لشکرى مجهّز، به فرماندهى موسى بن بوغا (بُغا) به آن سو گسیل داشت و به عبداللَّه بن طاهر (حاکم خراسان) نامه‏اى نوشت که او را کمک نماید. موسى بن بوغا، خاقان بن مفلح ترک را سردار لشکر خویش گردانید و به او مأموریّت داد که در سر راه خود، شورش مردم قم را فرو نشاند و مالیات عقب مانده قم را وصول نماید و کسانى را که از دستورهاى وى سرپیچى کنند، سرکوب کند و در رى به اردوى بغداد ملحق گردد.

ابن مفلح، پس از چند روز تلاش، از حصار قم گذشت و وارد شهر گردید و تنى چند از سران را به قتل رسانید و مالیات چند ساله قم را وصول نمود. یکى از اعمال ناشایستى که انجام داد این بود که دستور داد سایبانى که روى مزار احمد بن قاسم ساخته بودند خراب کنند! سپس به جانب رى حرکت کرد.

مدّتى پس از خراب شدن سایبان، کسى او را زیارت نمى‏کرد، تا این که در سال 371 هـ . ق یکى از مردان صالح قم خواب دید در اینجا مردى فاضل مدفون مى‏باشد و زیارت کردن او داراى اجر و ثواب بسیار است. از آن پس، دوباره بر آن قبر سایبانى ساختند و مردم براى زیارت و طلب شفا به آن‌جا روى آوردند. پس از گذشت زمانى، مردم قم بر فراز تربت وى قبّه‏اى بنا نهادند.

مؤلّف تاریخ قم مى‏نویسد:

«بعضى از افراد مورد اعتماد چنین نقل کردند که عدّه‏اى از کسانى که داراى امراض صعب العلاج بودند و پزشکان از معالجه آن‌ها ناامید گشتند به این بارگاه پناه آوردند و از این بزرگوار شفا گرفتند».

در این مقبره خواهر احمد بن قاسم به نام فاطمه که همسر عبداللَّه بن حسین بن على بن محمّد دیباج بن امام جعفر صادق‰ مى‏باشد نیز مدفون است.

سیّده فاطمه، خواهر امامزاده احمد بن قاسم، مادر یکى
از امامزادگان بزرگوار مدفون در قم به نام محمّد عزیزى است.
سیّد محمّد عزیزى فرزند عبداللَّه بن حسین بن على بن محمّد
بن امام جعفر صادق ‰ است که به سیّد سربخش
معروف مى‏باشد. وى سیّدى دلاور، تنومند و قوى بود و در
اواخر قرن سوّم براى زیارت عتبات مقدّس با کاروانى عازم
بغداد شد. در نزدیکى نهروان با گروهى از راهزنان روبرو گردید
و همراهانش از وى خواستند تا شر آن‌ها را دفع نماید. سیّد با
لباس فاخرى که بر تن داشت شمشیر حمایل نموده، عمامه
سبزى بر سر نهاد و نزدیک آن‌ها رفت. ابتدا کوشید تا با
نصیحت آن‌ها را از این کار خلاف باز دارد امّا نتوانست. کار
به مشاجره کشید و سیّد محمّد به قتل رسید. راهزنان سرش را از بدن جدا کردند و به پیش کاروانیان فرستادند و تمام اموال کاروان را غارت نموده و با خود بردند.

کاروانیان برهنه و گرسنه، بدون زاد و توشه از رفتن به عراق منصرف شده، به قم بازگشتند. غلامان سیّد، تن بى‏سر مولاى خود را به کمک دیگران به قم آوردند و در خانه‏اش (نزدیک مسجد رضائیه، در خیابان طالقانى، حوالى چهل اختران) به خاک سپردند. از آن سو یکى از نزدیکان وى به دنبال راهزنان به راه افتاد و نزد بزرگان رفته، به هر کیفیّت سر بریده سیّد محمّد را از آن‌ها گرفت و چند روز دیرتر از کاروان به قم آمد و سر او را در گوشه بقعه، جدا از تن دفن کردند.

بقعة شاهزاده احمد بن قاسم به مرور ایّام رو به خرابى نهاد و بارها تعمیر و بازسازى شد تا اینکه در سال 780 هـ . ق از طرف على بن عزّ الدّین اسحاق، فرزند على بن صفى الدّین، حاکم عراق تجدید بنا شد و گنبد کنونى بر فراز مرقد شریف او بنا نهاده شد.

در سالیان اخیر تعمیرات اساس در بقعه صورت گرفت، ضریح نقره‏اى و آب طلاکاری شدة مجلّلى بر روى قبر نصب گردید که سازنده آن، احمد و عبّاس پرورش، قلمزنى علیرضا و حسن اسدى، نجّارى حاج نعمت اللَّه حیدرزاده است.

روى قبر، سنگ مرمر زیبایى قرار داده شده که این عبارت بر آن حجّارى شده است: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم، مرقد مطهّر حضرت ابوالحسین احمد بن قاسم بن على بن جعفر العریضى علیهم صلوات اللَّه، از فرزندان امام صادق ‰ . و مدفن مقدّس حضرت فاطمه خاتون زوجه عبداللَّه بن عزیز بن حسین بن على بن محمّد دیباج، مادر بزرگوار سیّد سر بخش که در قم مدفون است».