مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزادگان در محلّه خاکفرج، میدان الهادى شهر قم واقع شده و به «شاهزاده احمد» مشهور است.

بناى قبلى شامل بقعه و دو ایوان با چندین حجره، غرفه و صحن بود. قاعده بنا از خارج هشت ضلعى و تهى از الحاقات و از داخل، به صورت چهار ضلعى به ابعاد هر ضلع شش و ارتفاع 12 متر بود. در نماى داخلى بنا، چهار شاه‌نشین، هر یک به عرض سه و عمق یک متر قرار داشت که از هر کدام درى به خارج گشوده مى‏شد. ازاره بنا به ارتفاع 40/1 متر از داخل آراسته به کاشى‏هاى منقّش هفت رنگ عصر فتحعلى شاه و از آثار عمرانى معتمدالدوله منوچهر خان بود. قسمت بالاى این ازاره، به ارتفاع 30/1 متر سفیدکارى ساده داشت و در موازى معین هر جرز، قابى از آیینه به کار برده شده بود. روى این قسمت و در ارتفاع 70/2 مترى در چهار گوشه بقعه، نیم طاقى بالا آمده و در ارتفاع 70/4 مترى با پوشش شاهنشین هم‏سطح پوشانده شده که در نتیجه، صورت چهار ضلعى به هشت ضلعى تبدیل شده بود. در ابتداى این قسمت، مضرسى توأم با مقرنس کمربندى (از خصایص تزیینات دورة شاه طهماسب صفوى) دیده مى‏شد. بالاى این قسمت، جدار بنا به صورت شانزده ضلعى در آمده بود و در این قسمت، شانزده نما یا طاقچه زیبا ساخته شده بود که سه تاى آن‌ها توپُر و یکى میان تهى (در هر ضلع) بود. بنابراین جمعاً داراى چهار نورگیر بود که جلوى آن‌ها با پنجره‏اى گچ‏برى پوشانده شده بوده که امروز از میان رفته است. بالاى این قسمت، جدار به صورت فلکه‏اى شده و پاکار گنبد با پوشش مقرنسى بالا آمده بود. این مقرنس بسیار خوش طرح بوده و به نظر مى‏رسد که، با کمربند تزیینى فوق الذکر، متعلّق به دورة شاه طهماسب صفوى باشد. گنبد این بنا، هرمى شانزده ترکى به ارتفاع 9 تا 10 متر و آراسته به کاشى‏هاى فیروزه فام با کتیبه‏هاى اسماى جلاله داشت. این گنبد داراى گردنى مضلّع به قطر 50/8 و ارتفاع دو متر با جدارى نمابندى مزیّن به کاشى‌کارى معقلى بود که تعمیر شده بود.

در وسط بقعه، آثار دو قبر مشهود بود که تنها بر روى یکى، لوحى به نام حارث، متضمّن سه پارچه خشت بزرگ، هر یک به اندازه 70×75 سانتى‏متر داشت که اینک در موزه ملّى نگهدارى مى‏شود و متعلّق به قرن هفتم است.

بر روى این لوح، به خطّ برجسته ثلث شنجرفى، در حاشیه، آیات قرآنى و در وسط این عبارات وجود داشت:

«هذا مضجع شریف للامام حارث بن الامام احمد بن الامام المعصوم زین‏العابدین ابن الامام المعصوم الشهید الحسین بن الامام الاکبر امیر المؤمنین على بن ابى طالب علیه الصلوات» که نام پدرش احمد قید شده است. در جهات جنوبى و شمالى بقعه، ایوانى به دهانه 6، عرض 50/4 و ارتفاع 10 متر داشت که فاقد تزیینات بوده و به نظر مى‏رسد الحاقى دورة صفوى باشد؛ ولى مقرنس گچى آن‌ها از آثار معتمد به سال 1232 هـ . ق بود. در مدخل بقعه، ایوانچه یا دار الحفاظى به دهانه سه و عرض یک متر داشت که از ضخامت دیوار بیرون آمده و هم زمان با بناى بقعه بود.

بر فراز تیزه طاق بند دارالحفاظ در ایوان جنوبى، سنگ قرمز مستطیل و خوشرنگى نصب گردیده و بر آن 18 بیت از قصیده فتحعلى خان صبا، در سال 1232 هـ . ق نوشته شده بود. برابر هر ایوان، صحنى چهار ضلعى و در جانب غربى بقعه صحن کوچکى به شکل مثمن متساوى الاضلاع به دهانه هشت متر با هشت طاق‏نماى سه مترى داشت و در وسط آن، بنایى با گنبد عرقچینى و نقشه مثمن آجرى به قطر 50/3 متر و ارتفاع چهار متر بود که در میان خود چاهى به قطر یک متر و عمق 50/2 متر با جدار آجرى داشت. این چاه، همان چاه خاک فرج و جلوه‏گاه افسانه‏هایى است که برخى از عوام، از آن به عنوان کعبه نام مى‏برند. دونالد ویلبر، تاریخ بناى اصلى آرامگاه را 1325 م ذکر کرده بود. متأسّفانه این بنا به خاطر ساخت بیمارستان الهادى به کلّى تخریب شد.

مرحوم عبّاس فیض  دربارة نسب این امامزاده چنین نوشته است: «در این بقعه پدر و پسرى از سادات سجّادى مدفون مى‏باشند که سلسله آن دو چنین است: ابوالحسین احمد بن ابى الخیر محمّد بن على بن عمر بن حسن الأفطس بن على الاصغر بن امام زین العابدین ‰ و پسرش ابوالقاسم على، ملقّب به حارث».

یکى از شواهدى که این نسب را تایید مى‏کند این است که: در لوح قدیمى این مزار که از آثار قرن هفتم هجرى بود و همزمان با بناى بقعه نوشته شده و امروزه در موزه ایران باستان در تهران نگهدارى مى‏شود همین نام را ذکر کرده است.

شاهد دیگر این که در «تاریخ قم» آمده است «دیگر از امامزادگانى که از فرزندان عمر بن حسن افطس به قم آمدند جناب شاهزاده محمّد بن على بن عمر بن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین ‰ بود و از او در قم دو پسر به نام ابوالحسین احمد و ابو عبداللَّه حسین به وجود آمدند و مادرِ آن‏ها هم دختر حسن بن على بن عمر بن امام زین العابدین ‰ بود.

ابوالحسین احمد بن محمّد در قم ماند و با وجه معاشى که داشت اکتفا مى‏نمود و در این شهر از وى ابوالقاسم على ملقّب به حارث به وجود آمد و از على الحارث بن احمد هم دو پسر به نام ابوالفضل و ابوسهل به وجود آمدند. امّا ابوعبداللَّه حسین بن محمّد از قم به بغداد هجرت کرد و در آن‌جا سکونت گزید تا در سال 375 هـ . ق وفات نمود.

بدین طریق امامزاده ابوالحسین احمد در اوّلین جدّ خود «على بن عمر بن حسن افطس» با پدر امامزاده ابوعبداللَّه حسین بن على بن عمر بن حسن الأفطس و فرزندانش که در بقعه چهار امامزاده شهر قم مدفون مى‏باشد. متحد مى‏گردند در واقع امامزاده خاک‏فرج و چهار امامزاده که تقریباً در یک ردیف به خاک سپرده شده‏اند از فرزندان و نوادگان و احفاد على بن عمر بن حسن افطس بن على اصغر فرزند امام سجّاد ‰ مى‏باشند.

به احتمال قوى فضل على و سهل على که در کوه‏هاى نزدیک ساوه مدفونند. از نوه‏هاى ابوالحسین احمد و از فرزندان على الحارث (امامزاده خاک‏فرج) مى‏باشند. متأسّفانه در منابع موجود از همسر و تاریخ وفات سیّد احمد و فرزند بزرگوارش على الحارث، گزارشى به ثبت نرسیده، امّا با وجود واسطه‏ها در نسب شریف و تصریح به وفات عمویش ابوعبداللَّه حسین بن محمّد به سال 375 هـ . ق از سوى علماى انساب، مى‏توان گمان زد که وى در ابتداى قرن پنجم هجرى بین سالهاى 405 تا 410 هـ . ق وفات یافته باشد.

گنبد و بارگاه جدید التأسیس به صورت هشت ضلعى منتظم و منقّش به نماى آجرى که مدخل اصلى آن از خیابان باز مى‏شود و خود بقعه فاقد حجرات و بیوتات است و مطابق بناهاى بقاع قرن هفتم و هشتم هجرى ساخته شده است. ارتفاع تقریبى گنبد از سطح زمین 10 متر و از سطح بام چهار متر مى‏باشد و به شکل هرمى بنا شده است و حدود سه متر آن را با کاشى‏هاى الوان به رنگ آبى با بوته‏هاى گل مزیّن نموده‏اند. زیر گنبد صورت قبری است که به اندازه 50 سانتى متر بالا آورده‏اند و اطراف آن را با سنگ مرمر مزیّن نموده‏اند که به جهت حفاظت از سنگ روى قبر، شیشه‏اى به ارتفاع 30 سانتى متر به طول مرقد و عرض آن کشیده تا از استلام و اندراس مصون بماند. ازاره حرم مطهّر تا ارتفاع 50/1 سانتى‏متر با سنگ مرمر پوشیده شده است و ما بقى آن تا جدار داخلى گنبد مزیّن به کاشى‏کارى گره‏اى آبى منقّش به گل و بوته و آیات قرآن و اسماء جلاله مى‏باشد.