نمایی از روستای دوز عنبر

فهرست مطالب پست:

موقعیّت آرمگاه امامزاده یحیى.

شخصیّت مدفون در بقعه.

توصیف بقعه امامزاده یحیى هشتگرد

 موقعیّت آرامگاه امامزاده یحیى

یکى از مزارهاى با شکوه و زیباى استان تهران، در روستاى دوز عنبر در بیست کیلومترى شمال هشتگرد واقع شده که از لحاظ هنر معمارى، گچ‏برى و نقّاشى یکى از نفایس هنر ایرانى است.

این بارگاه که مورد احترام و اعتماد خاص مردم منطقه است، به امامزاده یحیى بن موسى بن جعفر علیه‏ السلام شهرت دارد و هم چنان که در توصیف این بقعه خواهد آمد قبر والده ماجده امامزاده و دختر او سکینه خاتون در جوار وى بوده و خود صاحب ضریح و بقعه مى‏باشند.

چنان که در فصل‏هاى قبلى این کتاب گذشت، مزارهاى فراوانى در ایران
به یحیى بن موسى علیه‏ السلام منسوب است که اثبات هر کدام ردّ دیگرى را در بر
دارد، بخصوص هجرت او به ایران از سوى هیچ یک از علماى انساب تصریح
نشده، و این انتساب بدون در نظر گرفتن شخصیّت‏هاى مهاجر از سادات
علوى در منطقه صورت گرفته یا این که سهل انگارى در ضبط اسامى، باعث

شده که بعدها شخصیّت متوفّى را به امام موسى کاظم علیه‏ السلام منتسب بدانند.

 شخصیّت مدفون در بقعه

بر روى ضریح چوبى امامزاده، شخصیّت مدفون چنین معرّفى شده
است: « هذه المرقد المنوّر المقدّس المطهّر المعلّى للعالم یحیى بن
موسى علیه‏ السلام»و در طرف دیگر همین بقعه مادر امامزاده به نام شهربانو و خواهر
وى به نام سکینه خاتون مدفون است که تمام این‏ها حاکى از مدفون بودن
شخصیّت دیگرى در این بقعه را دارد؛ به چند دلیل:

1. اگر شخصیّت مدفون در این بقعه را فرزند بلافصل امام موسى
کاظم علیه‏ السلامبدانیم، آن امام همسرى به نام شهربانو نداشته است.

2. هم چنین اگر سکینه را خواهر امامزاده یحیى بدانیم، این انتساب نیز
بدون دلیل و منبع است.

زیرا به طور قطع، امام موسى کاظم علیه‏ السلام دخترى به نام سکینه نداشته کما
این که برخى چنین تصّور نموده‏اند و بارگاهى که در جنّت آباد قم ـ روبروى
جمکران ـ قرار دارد را از آن وى دانسته و نگارنده قبلاً شرح حال وى را در
ماهنامه کوثر، ضمن مقاله سکینه خاتون بیان داشته‏ام؛ به آن جا رجوع شود.

مرحوم حاج شیخ جواد مجتهد رازى، بدون آگاهى از این مزار، امامزاده
یحیایى که با خواهر خود سکینه خاتون در شهر رى مى‏زیسته را در
بقعه امامزاده یحیى خیابان سیروس مدفون دانسته[1] که قبلاً بطلان این

ادعّا ثابت شد.

اما نسب این امامزاده به نقل از منتقله الطالبیّه از این قرار است  :
أبوالحسن یحیى بن أبى محمّد الحسن بن محمّد بن عبیداللّه بن محمّد
بن الحسن بن أبى على عبیداللّه بن الحسن بن محمّد الجوانى بن الحسن بن
محمّد بن عبیداللّه الأعرج بن الحسین الأصغربن امام زین العابدین علیه‏ السلام[2]

وى اضافه مى‏کند که پدر وى، أبو محمّد الحسن از آمل به رى منتقل شد
و در محّرم سال 450 ه . ق در شهر رى وفات یافت. او داراى سه فرزند به
اسامى ابوالحسین یحیى و أبوهاشم محمّد و سکینه مى‏باشد.

بنابر این طبق این مدرک، امامزاده یحیى و خواهرش سکینه که در شهر رى
مى‏زیسته‏اند، در همین بقعه هشتگرد مدفون مى‏باشند؛ زیرا هیچ یک از واردین
سادات علوى به رى، که نامش یحیى و خواهرى هم به نام سکینه داشته باشد به
چشم نمى‏خورد مگر همین شخصیّت جلیل القدر که درباره او بحث خواهیم نمود .

علماى انساب أبو على عبیداللّه بن محمّد بن الحسن بن أبى على
عبیداللّه را به عنوان الشریف النقیب یاد مى‏کنند.

اما برخى او را نقیب آمل و ابن عنبه او را نقیب رى مى‏داند، و تداوم نسل او
را تنها از أبو محمّد حسن دانسته‏اند.[3] 

به اتفاق نقل تمام علماى انساب، عبیداللّه فرزندى به نام محمّد نداشته،

و أبو محمّد حسن فرزند عبیداللّه است، و حال آن که در کتاب منتقلة
الطالبیّه أبو محمّد حسن فرزند محمد بن عبیداللّه محسوب شده که به یقین
اشتباه مى‏باشد . معلوم نیست این اشتباه از کجا رخ داده، و این که آیا خود ابن
طباطبا کنیه را با اسم توأم نموده یا این اشتباه از ناسخ بوده جاى سؤل است .

ممکن است که اشتباه از سوى علاّمه سیّد مهدى خرسان در حین
استنساخ کتاب منتقلة الطالبیّه صورت گرفته باشد.

به هر حال أبومحمّد حسن بن عبیداللّه‏ ، پدر امامزاده یحیى هشتگرد ،
پس از وفات پدر بزرگوارش که احتمالاً در ابتداى قرن پنجم بوده ، سرپرستى
سادات آمل و طبرستان را به دست گرفت و داراى حشمت و جلال و شکوه
شد . علماى انساب از او به عنوان أبومحمّد الحسن نقیب النقباء ذوریاسة و
جلالة یاد مى‏کنند.[4]

وى بنا به نقل ابن طباطبا در محرّم سال 450 ه  .ق در شهر رى وفات
یافت و هم اکنون بارگاه وى در خیابان جنوب غربى تهران که به سمت کرج و
رباط کریم مى‏روند در محله‏اى که بین پل امامزاده معصوم و سه راه آذرى
است واقع شده که مزار مجلّل و باشکوهى دارد که متأسفانه نسب او را نیز
بدون تحقیق به نوه امام حسن علیه‏ السلامانتساب داده‏اند که جزماً اشتباه بوده و
به‏طور حتم مدفن همین امامزاده ابومحمّد حسن نقیب مى‏باشد.[5] ابومحمّد

حسن ، داراى سه فرزند به اسامى أبوهاشم محمّد که مادرش مقدمه ،
وأبوالحسین یحیى و سکینه که مادرشان از سادات حسینى زیدى بوده،
مى‏باشد.

أبوالحسین یحیى، سیّدى شریف ، عالم و از خاندان نقابت و شرافت بود
که به احتمال قوى در اواخر قرن پنجم در شهر رى وفات یافت و در
هشتگرد دفن شد.

متأسفانه منابع موجود از شرح حال و زندگانى او، اطّلاع بیشترى در
اختیار ما نمى‏گذارند  و معلوم نیست نام مادر او آیا شهربانو بوده یا این که
شهربانو لقب او محسوب مى‏شده است  و هم چنین خواهر او سکینه خاتون ،
در چه تاریخى وفات نموده و نام همسر او چه بوده و چند فرزند داشته است ؟!
امّا نگارنده با وجود سنگ قبر و مدفونین در این بقعه به جزم معتقد است که
این آرامگاه متعلق به این سه تن از سادات حسینى است و تا سندى معارض
این ادّعا ارایه نشود هم چنان بر این حقیقت مصمّم است.

 توصیف بقعه امامزاده یحیى هشتگرد

این امامزاده در روستاى دوز عنبر در بیست کیلومترى شمال هشتگرد
واقع و بناى آن ، از آثار با ارزش قرن دهم هجرى است که در
عهد شاه طهماسب صفوى بنا شده است .

ساختمان امامزاده بر نقشه مربع شکل بنا شده که در داخل به شکل یک
بناى هشت ضلعى است و هر ضلع آن ، پنج متر است.

درب ورودى اصلى و اولیه امامزاده ، در ضلع جنوبى تعبیه شده است و در
جبهه شرقى و غربى بقعه نیز دو درب جانبى فرعى ایجاد کرده‏اند. در زیر پا
کار گنبد ، با هشت طاقنماى مربع شکل ، انتقال طرح هشت ضلعى بنا را به
طرح دایره گنبد آسان کرده‏اند. قسمت پا کار گنبد در داخل بنا به صورت
حاشیه‏اى گچى است که دور تا دور گنبد را سیر مى‏کند . در این جا ، چهار
نورگیر براى تأمین روشنایى داخل تعبیه شده که به شکل مستطیل و داراى
تزیین چوبى مشبّک است . مصالح اصلى این بنا ، آجر و گچ و گنبد آن دو پوش
است و در زمره گنبدهاى مخروطى شکل به شمار مى‏رود.

در داخل این امامزاده ، مجموعه‏اى زیبا از نقاشى‏هاى دیوارى قرن دهم و
سیزدهم هجرى موجود است ک از لحاظ تنوّع نقوش و رنگ ، بسیار عالى
است .
تکنیک ظریف‏کارى ـ به‏خصوص در اطراف شمسه گنبد و جوانب آن ـ به
حدّى است که این محل را در شمار یکى از بى‏نظیرترین مکان‏ها از لحاظ
ارزش نقاشى در آورده است . به‏طور کلّى نوع کار در این جا تشعیرسازى روى
گچ با قلم‏گیرى است و طرح‏هاى آن ، ترکیبى از هنر نقاشى دوره صفویّه و
قاجار است. جزئیّات نقوش به کار گرفته شده را گُل‏هاى پنج‏پر ،
هشت‏پر ، غنچه ، برگ‏هاى اسلیمى ، ترنج و سرترنج ، گل‏هاى انارى و پرنده
قاجارى تشکیل مى‏دهد و تصاویرى از ملائکه به صورت انسان در دیوارها

مشاهده مى‏شود . ترکیب رنگ در این مجموعه بسیار هنرمندانه است
و از رنگ‏هاى لاجوردى ، اُخرى ، سبز ، نارنجى ، زرد ، مشکى و ماشى
استفاده معقولى شده است.

در روى مقبره امامزاده یحیى ، دو ضریح چوبى ـ قدیمى و جدیدتر ـ وجود
داشت . ضریح اوّل که داخل ضریح دوّم قرار داشت ، بسیار نفیس و داراى
تاریخ 972 ه  .ق است . طبق کتیبه‏اى که در این ضریح کنده شده ، بانى آن شاه
طهماسب صفوى است . ایجاد ضریح 1×2 متر و حواشى فوقانى آن داراى
تزیینات گل و بوته است . کتیبه آن به خط ثلث عالى نگاشته شده و متن
حاشیه بالایى ضریح ، از راست به چپ شروع شده و پس از ذکر صلوات بر
پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهو یکایک ائمّه معصومین علیهم‏السلام ، نام متوّفى و بانى بقعه چنین
معرّفى شده است:

«هذه المرقد المنوّر المقدّس المطهّر المعلّی للعالم یحیى بن موسى
الکاظم علیهما و على باقی الأئمّة التحیّة والثناء . أمر ببناء هذه البقعة الرّفیع
المکان السلطان بن السلطان بن السلطان الخاقان بن الخاقان بن الخاقان
السلطان طهماسب بهادرخان قلّد اللّه‏ تعالى و سبحانه مُلکه وأفاض على
العالمین برّه وعدله وإحسانه تحریراً فی رجب المرجب سنة اثنى و سبعین
و تسعمائة (972 ه  .ق) من الهجرة النبویّة .»

ضریح دوّم داراى ابعاد 30/1× 30/2 متر و بزرگتر از ضریح اوّل است.
این ضریح را روى ضریح قدیمى سوار کرده‏اند و دور تا دور آن ، حاشیه‏اى
به خط ثلّث متوسّط وجود دارد . این کتیبه حاکى است که ضریح جدیدتر

در سال 1340 ه . ق به سفارش حاج محمّد رضاخان ولیانى و به دست خان
باباى نجّار ساخته شده است .

در این امامزاده ، یک جفت درب چوبى کنده‏کارى شده و یک لنگه درب
کوچک دیگر وجود داشته که هم‏اکنون در منزل یکى از معتمدان محل
نگهدارى مى‏شود . تعدادى کاشى دیوارى متعلّق به دوره صفویّه در این
امامزاده وجود داشته که احتمالاً بر سر درها و ازاره‏ها نصب بوده و در حال
حاضر فقط دو عدد کاشى نفیس باقى مانده که اوّلى با متن لاجوردى رنگ و
حروف برجسته با آیه «نصر من اللّه‏ وفتح قریب» تزیین شده است . قطعه دوّم ،
همین آیه را در متن لاجوردى دارا است ، ولى حروفش برجسته نیست و فاقد
تزیینات گل و بوته است.

در بیرون بناى امامزاده ، تعدادى سنگ قبر وجود دارد که متعلّق به
آرامگاه اعیان و اشخاص عادى محلى است . سمت راست درب ورودى مقبره
امامزاده یحیى ، مقبره دیگرى وجود دارد که به شهربانو ـ والده ماجده
امامزاده یحیى ـ نسبت داده مى‏شود .

در حال حاضر ، درب ضریح چوبى در درون این مقبره باقى است که یکى
به قبر شهربانو و دیگرى به آرامگاه سکینه خانم منسوب است.

این بناى ساده و محقر ، چهار طاقى کوچکى است که داراى نقشه مربع و
گنبد عرق‏چینى سنگى است. ورودى مقبره در قسمت جنوب بنا قرار دارد و
جوانب دیگر آن ، مقدارى فرو ریخته بوده که همزمان با بازسازى و احداث
مسجد ، این مقبره نیز مرمّت  شده‏است.[6]