مزارات ایران و جهان اسلام

بالای سر آن محراب کوچکی از خشت و گل ساخته شده که بدون شک دارای سنگ نبشته بوده که مفقود شده است. در گذشته، ضریح چوبی مشبکی به اندازه 4×2 متر از قبر محافظت می‌کرد که اینک در گوشه‌ای از بقعه نهاده شده است. کاربندی زیر گنبد، کتیبه‌ای گچبری شده به خط ثلث زیبا که سورة فتح از آیه 1 تا 7 را در بردارد، نقش بسته که با کتیبه‌های قرن هشتم هجری و گچبری‌های بنای رکنیّه و شمسیّه، قابل مقایسه است.

ورودی بقعه در ایوانی به دهانه سه و نیم و عمق پنج و نیم متر قرار دارد و صحن بقعه در جلوی ایوان و در ضلع شمالی مسجد قرار گرفته است. این صحن به شکل مستطیل و به ابعاد 16×16 متر است که سمت شمال آن رواق بندی هلالی شده است.

مقابل ایوان بقعه، سر درب و ایوان باشکوهی در سالیان اخیر جهت ورود به صحن مجموعه افزوده شده است. بقعه از خشت و گل بنا شده و از داخل نیز با اندود گچ سفیدکاری شده است. با وجود آنکه تعمیراتی در
گنبد بنا از سوی میراث فرهنگی و گردشگری صورت گرفته، با این حال به جهت ترک های وسیع در ساقه گنبد، نیاز به مرمّت و بازسازی دارد.

در ضلع غربی بقعه، مسجد امامزاده سهل بن علی قرار دارد که یک ورودی آن از کوچه مجاور و ورودی دیگر آن از صحن بقعه است. بادگیر مسجد در ضلع جنوب غربی آن و بر کوچه اشراف دارد. پوشش سقف مسجد از طاق و تویزه است و صحن مشترکی بین بقعه و مسجد وجود دارد. بالای درگاه ورودی مسجد، یک تخته سنگ به شکل سرو نصب شده که عبارتی به تاریخ 1288 ﻫ . ق بر آن منقور است.[1]

شخصیّت مدفون در بقعه

دربارة شخصیّت مدفون در بقعه بین نویسندگان اختلاف است. از این رو دربارة خفته در آن چهار احتمال داده شده است که در این جا به بررسی آن خواهیم پرداخت.

نخست اینکه، وی را

امامزاده سهل بن علی و از نوادگانِ امام موسی کاظمA می­دانند. این قول بیشتر در بین مردم عادی مطرح است و اعتبار چندانی ندارد. زیرا در میان نوادگانِ امام هفتم «سهل بن علی»ای یافت نشده که در یزد سکونت داشته باشد.[2]

دوّم؛ سهل بن علی بن سهل، مشهور به «سلمان خراسانی»، حاکم یزد در عهد عبّاسیان. این قول نظریّه مرحوم آیتی است که آقای افشار با وجود سبک بنا که از قرن هشتم هجری و شبیه به مدرسه است، ردّ می‌نماید.[3]

سوّم؛ شیخ الإسلام سعید جمال الإسلام محمّد بن احمد بن محمّد مهریزد که از عرفای مشهور یزد در قرن پنجم هجری بوده است. این قول نظریّه استاد ایرج افشار است که قریب به واقع تلّقی نموده و از اساس محکمی برخوردار است. زیرا از نوشته­های جامع مفیدی بر می­آید که مزار جمال­الاسلام را در قرن یازدهم (که زمان تألیف آن کتاب است) می‌شناخته‌اند و محل بنای آن مشخص بوده است. زیرا مؤلّف مذکور می‌نویسد:

« و در شهور سنة ثمانین و اربعمائة از صحبت اهل دنیا ملول گشته و به مقام حور مقصورات فی الخیام خرامید و در مقابل مصلّی کبوترخان مدفون گشت و مرتضی امجد مولانا شهاب الدّین محمّد که از جمله احفاد آن جناب و سرآمد فضلای زمان خود بود در سنة اربع و ثمانین و سبعمائة بر سر قبر جدّ بزرگوار خود مقبره ای در غایت تکلّف مشتمل بر چهار صفّه و طنبی طرح انداخته به اتمام آن موفق گشت و پنجره‌ای آهنین بر طریق گشاده و نهر آب صواب در میان مدرسه
جاری نمود و ساباطی رفیع منقش بر درگاه ساخته قصیدة سید حسن متکلّم را بر کتابه به ثبت نمود و مطلع قصیده این است، نظم: سلا کألطاف آله المجد».[4]

اکنون باید دید این بنای معظمی که در سال 784 ﻫ . ق برابر مصلّی ساخته شده کدام بنا بوده و آیا پابرجاست یا نه.

یگانه بنای بزرگ مدرسه مانند موجود در مقابل مصلّی که از آثار قرن هشتم و مقبره‌ای در آن باشد همین گنبد سهل بن علی است که در جهت جنوب شرقی مصلّی قرار دارد و احتمال قریب به یقین دارد که مزار شیخ الاسلام بوده است.

شیخ جمال الاسلام طبق نوشتة تاریخ یزد در سال480 ﻫ .ق در گذشت و یکی از احفادش مولانا غیاث­الدّین علی ­منشی که از مشاهیر عصر آل مظفّر بود در سال 784 ﻫ . ق مزار او را عمارت کرد و خانقاه عالی جنب آن ساخت و نهری در خانقاه جاری و ساباط ساز کرد.[5]

محل وقوع این مزار را در قرن نهم هجری متقارب محلّه سرریگ می‌دانسته‌اند. این مطلب از اشارة احمد کاتب در تاریـخ جدید یـزد بر می­آید که در ذکر عمارت خواجه شمس­الدّین محمّد طاهر می­نویسد:

«و خواجه علاء الدّین قنادی ... در محلّه سرریگ متقارب مزار شیخ الاسلام اعظم جمال الإسلام ... قنادخانة نیکو ... ساخته ...»[6]

مؤلّف جامع مفیدی علاوه بر قول قبلی که ذکر شد، در یک مورد دیگر هم از مزار شیخ الاسلام در هنگامی که از مصلّی یاد می‌کند، اشاره دارد، یک جا می­نویسد:

«و نیز خواجه شمس الدّین محمّد [تازیکو] در برابر مزار منوّر شیخ جمال الاسلام، عمارتی ساخته موسوم نمود به مصلّی و به جهت امتداد ایّام خراب گشته بود.»[7]

جای دیگر در ذیل احوال میرزا اسحاق بیک می‌نویسد:

«نخست به تعمیر مصلّی کبوترخان مقابل مزار منوّر سلطان العارفین شیخ جمال الاسلام که از جملة مستحدثات خواجه شمس الدّین محمّد تازیکو بود و به سبب امتداد ایام خراب و بایر گشته بود پیشنهاد همّت ساخته ... طرح عمارت انداخت ...»[8]

استاد ایرج افشار پس از اثبات این دیدگاه که این مکان مزار شیخ الاسلام محمّد بن احمد بن مهریزد است،[9] معلوم نکرده که چرا بقعه به سهل بن علی خوانده شده است. اگر به واقع این مزار متعلّق به شیخ الاسلام بوده، چه معنی دارد که به امامزاده سهل بن علی شهرت پیدا کند. از این رو دو احتمال در وجه تسمیه این آرامگاه می­توان داد.

ابتدا؛ شخصیّت مدفون در بقعه، یکی از امامزادگان بوده و پس از دفن شیخ الاسلام در کنار او، به نامِ شیخ الاسلام شهرت پیدا کرده است.

دوّم؛ یا اینکه کلمه «مزار سهل بن علی» که طبق حروف ابجد سال 498 ﻫ . ق است، سالِ ایجاد نخستین بنا بر سر قبر شیخ الاسلام می‌باشد که بقعه بعدها به سهل بن علی شهرت یافته است.

سوّم؛ نگارنده معتقد است که این جا مدفن سید ابوسهل بن امیرکا بن علی بن ابی سهل بن علی ابی­الفضل بن محمّد بن احمد­الابح بن عیسی­الرومی بن محمّد بن علی­العریضی بن امام جعفر صادقA است که در قرن پنجم هجری می‌زیسته است.[10]

جدّ او سهل بن علی ابی الفضل در همدان سکونت داشته و مشهور به « احمد آدم» بوده و اینک آرامگاه او در محلّه پای مصلّی شهر همدان که به محلّه چهار باغ مشهور است، مدفون می­باشد.[11] وی علاوه بر پسر عموی سادات عریضی یزد، هم عصر شیخ الاسلام نیز بوده و کمی زودتر از او وفات یافته است. بزرگی قبر سهل بن علی در آرامگاه کنونی امامزاده سهل بن علی یزد، گویای مدفن دو تن است که ادّعای فوق را تأیید می­کند.