مزارات ایران و جهان اسلام

نقشة ‌بنای باقیمانده عبارت است از مربعی که طول ضلع داخل آن حدود 86/11 و ضلع خارج آن 60/14 با ضخامت دیوار 40/1 سانتی متر که دارای یک درب ورودی است. بر فراز بقعه، گنبدی بر روی گردنی استوانه‌ای شکل بلندی استوار گشته و چندین نورگیر بر روی گردنه­های بلند آن ایجاد شده است. کاشیکاری سطح خارجی گنبد، از آثار سالهای اخیر است؛ اما از تعریفی که مؤلّف تاریخ یزد از آن کرده، معلوم می‌شود که در اصل سراسر با کاشی سبز رنگ پوشیده شده بوده است. این گنبد از نوع دو پوستة‌ پیوسته بوده و بر روی چهار فیلپوش و شکنج­های رسمی و دوال و رف نهاد شده است. داخل بقعه از نظر فراوانی تزیینات، یکی از پرکارترین نمونه­های موجود به شمار می­رود.

بناهای مختلفی، بقعه را در میان گرفته که به احتمال برخی از آنها باید بر

روی دیوارها و پایه های واحدهای بناهای وابسته به بقعه یا مدرسة اصلی ساخته شد باشند. در نمای شمالی ساختمان هنوز بخشی از نماسازی تزیینی اصلی بنا با وجود لطمه­های شدید قابل تشخیص است.

سر در ورودی بقعه از جهت شمال دارای کتیبه‌ای از گچ بوده که مقدار کمی از آن باقی مانده است. این کتیبه، دو ردیف نوشته به خط کوفی داشته و قسمت زیرین آن، گل و بوته بوده و هنوز کلمة‌ مستقیماً از آن کاملاً باقی است و طبعاً از آیات یکی از سوره های الملک، النساء‌، انعام و یا فتح است. و پلبر، تاریخ این کتیبه را سال 725 ﻫ . ق ثبت کرده است.

در هر ضلع از بقعه، سه طاقنما، یکی بزرگ در وسط و دوتا کم عرض در دو جانب آن با قوس های تیزدار طرح شده­اند. بالای تیزة طاقنماها، یک گنجینة گچبری پهن دور تا دور بر روی چهار ضلع نقش بسته است که در آن، سورة «یس» تا آخر آیة 13 به خط ثلث خوانده می‌شود. داخل طاقنماهای هر یک از ضلع های چهارگانه، نقش های ترنج، و در زیر تیزة‌ قوس آنها، تزیینات مقرنس گونه نقش­اندازی گردیده است.

نقاشیهای روی دیوارها به رنگ آبی، سبز، قهوه‌ای و طلایی انجام شده و گچبری­ها از برجستگی های بسیار کمی برخوردار هستند. در مقرنس کای زیر تیزة طاقنماها چنان کار شده که گویی مقرنس­ها برجسته هستند. شدّت تزیینات به حدّی است که به اعتبار جنبه های معماری بنا را تحت الشعاع قرار داده است،  محراب بنا نیز دارای تزیینات چشمگیری است  و در قسمت بالا و در زیر تیزة قوس آن دارای تزیینات مقرنس گونه است. از ویژگیهای این محراب، وجود حاشیة پهن کتیبة سه جانب آن است که

سه کتیبه در یک حاشیه جا داده شده است که یکی به خط ثلث و به گونة دورویه شامل سورة «انسان»؛ دیگری،‌ کتیبة‌ کوفی دورویه از آیات قرآنی و سرانجام، تکرار عبارت «الملک لله»‌ به خط کوفی ریز.در بالای کتیبة کمربندی ثلث، بخش کاربندی زیر گنبد شامل چهار فیلیبوش و شکنج­های رسمی و دوال و رف اجرا شده و خیره کننده است. داخل فیلیبوش ها که به صورت دو مثلث چسبیده به هم نموده شده‌اند، عبارت قرآنی «فسکیفیکهم الله و هو السمیع العلیم» (بخشی از آیة 137 سورة بقره) به خط کوفی تزئینی زیبا که ترنج گونه‌ای را می­نماید، نقش­اندازی شده است. در بالای فیلیبوش­ها و شکنج­های میانشان، بخش دوّم کاربندی زیر گنبدـ مرکب از شانزده شکنج یا طاقنما گونه­ـ قرار گرفته که درون آنها، طرح­های زیبایی از خط کوفی پیچ­دار تزیینی شامل عبارت­های «القدرةلله»، «القوت­لله، الحکمةلله»، «السلطان­لله»، «القضاءلله»، «الکرم لله»، «المنةلله»، العزّةلله»، «الشکرلله» و «الملک­لله» نقش بسته است. در بالای این تاب های تزیینی، در ساقه گنبد، کتیبه کمربندی به خط کوفی تزیینی شامل سورة «فتح» تا آخر آیة پنجم طرح شده است. زیر سقف گنبد نیز شمسة زیبایی با شعاع های تزیینی خوش نقشی زینت یافته است. پیرامون شمسه را دوازده ترنج لاجوردی رنگ فراگرفته که یک درمیان در داخل آنها و به خط ثلث، سورة «تین» و به خط کوفی، سورة «اخلاص» نوشته شده است.

با توجّه به اهمیّت رصدخانة مدرسه، مطالبی از «تاریخ یزد»‌ نوشتة قرن نهم هجری دربارة آن می­آوریم که مدرسة رکنیة را «امّ البقاع مدارس یزد»
نامیده ودربارة رصدخانه آن می­نویسد: «بر مقابل مدرسه رصدی ساخته و دو منار کوچک بر دو طرف آن مبنی شده و بر سر یکی مرغ روئین نهاده که چون آفتاب طالع می­شود. آن مرغ رو به آفتاب می­کند و هر چه که آفتاب برمی­آید، او روی به آفتاب دارد بر آن جانب.

و در میان رصد، چرخ چوبین منقّش نداده و سیصد و شصت قسمت کرده و در هر قسمتی، سمتی درجه‌ای ساخته. محل آفتاب هر روز در درجه‌ای می­نماید که آفتاب کدام درجه است و دوازده برج نموده و هر درجه به حروف ابجد نهاده، و در هر دایره‌ای که در چهار گوشة چرخ نهاده، سی خانه و ماه ترکی و عربی و فارسی و رو می­نموده که هر روز معلوم می‌شود چند روز از ماه مذکور گذشته.

در بالای چرخ، دایره‌ای کشیده در موضع قمر، هر روز در هر منزل که باشد، از شرطین و بطین و ثریا و دهران و هقعه و هنعه و ذراع و نثره و تارث و بطن الحوت نموده و سی دایره برگرد دایرة قمر نهاده که هر یک روز از ماه بگذرد، دایرة‌ سفید سیاه شود تا آخر ماه و دوازده خانه بر یمین و دوازده خانه بر یسار چرخ ساز داده که دوازده دایرة‌ یمین هر یک ساعت که گذرد، از دریچه‌ای که در تحت او ساخته، مرغی روئین سر بیرون کند و مهره از دهن در طاسی که زیر آن دریچه نهاده است، بیندازد و آن چرخ به گردش درآید و چون یک تخته از آن دوازده گانة یمین رصد سیاه شود، ساعتی گذشته باشد و در وقت صبح و پیشین و پسین و شام و خفتن، چون مرغ مهره در آن طاس اندازد و آن چرخ به گردش درآید و در اندرون رصد طبلی زده شود، در بالای آن منار عَلَمی ظاهر شود و طبل زده شود و بر بالای علم خروش و آواز طبل فرو نشیند، و بر بالای دایرة‌ قمر، دایرة خمسة‌ متحیره باشد و منسوبات هر روز به آن کواکب نموده و اساس روزها نوشته و اندرون رصد، تنورة مسین پر آب می‌کنند و لنگری به زنجیر آویخته بر روی آب و به طریق اصطرلاب در پایین آن تنوره نهاده و از عصارة او آبی بیرون می­آید و در چاه می­ریزد و هر چند از آب کم می­شود، آن لنگر فرو می­رود و قریب صد و پنجاه طناب هر یک برابر دوازده ساعت روز و شب دو سوراخ کرده و هر شب هر ساعت چراغی نهاده می­شود و هر ساعت که از شب می­گذرد، چراغ باز نشانده می­شود.»[1]

هم اکنون در یزد محلّه‌ای به نام «وقت و ساعت»‌ موسوم است و میدان واقع در آنجا را نیز به «میدان وقت و ساعت» نام می­برند. این نام، یادگاری است از رصد سیّد رکن­الدّین، رصدی که متأسّفانه هیچ اثری از آن باقی نمانده است.

این تسمیه در تاریخ جدید یزد که قریب یک قرن پس از تألیف رصد تألیف شده نیز آمده است[2]. در جامع مفیـدی، تألیف قرن یازدهـم، نام محلّه وقت ساعت و میدان وقت ساعت ذکر شده و معلوم می­شود که در آن زمان این میدان وجود داشته است.[3]

سال تأسیس این رصد در دو کتاب تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد، سال 725 ﻫ . ق ضبط و در هر دو گفته شده است که پنجره‌ای چوبین بر پائین چرخ نهاده بوده‌اند که به اصطلاح مؤلف تاریخ یزد به خط معقّلی در هم نشانده عبارتی حاوی نام سازندة‌ رصد در آن ساخته شده بود.[4]

طاق گچ کاری داخل قبر سیّد رکن الدّین ، از نوع تاق سرپهن است. در طرح های تاق و حاشیه های کتیبه­دار مقبرة سیّد رکن الدّین ، بریدگی کم عمق است و خطوط کتیبه ها و نوشته ها پنچ و تاب کتیبه­های برجسته را ندارند؛ زیرا حروف کتیبه متمایل به خطوط راست است و طرح زمینه یا به کلّی از بین رفته یا به حداقل رسانیده شده است.

مقبرة سیّد رکن­الدّین دارای تزیینات گچ کاری به جلال کاشیکاری­های پرآرایش قرن سیزدهم و چــهاردهم  در ایران است.  در کتــاب مـعماری

اسلامی، نوشتة پاپادوپولو، دربارة مقبرة سیّد رکن­الدّین چنین آمده است:‌ «این آرامگــاه باشکوه که گنبـد آن بسیار بلند است، دارای زیباترین نمونه­های کتیبه­های رنگ­آمیزی شده است. دیوارها و تاق­ها و گنبد آن با خطوط کوفی بسیار ماهرانه و ظریفی زینت یافته است. به همین ترتیب، شکل­های برگ سان ادامه دهنده مضمون کهن درخت زندگی که بر گرد خورشیدی مرکزی گنبد را می­آراید. در واقع تماماً با خطّ کوفی باشکوهی ترسیم شده است. برعکس بر روی ساقه گنبد کیفیّت تحسین­آمیز ترسیمی و حرکتی بدان گونه که برخی از نقّاشان امروز در جست و جوی آنند با قدرت آزادی شکار و نسبتاً ماهرانه فوراً جلب نظر می­کند.[5]

استاد ایرج افشار، دربارة مقبرة سیّد رکن الدّین چنین می­نویسد:

«سیّد رکن الدّین برای تأسیسات علمی و خیریّة خود که در یزد و اصفهان و ابرقو و کازرون و قم و کاشان و حدود این شهرها قرار داشت، موقوفات بسیار در سراسر خاک یزد و جز آن وقف کرده بود؛ اما اکنون از آن همه تأسیسات متعدّد و بزرگ که در وقف نامه آمده و در تواریخ یزد هم بدانها اشاره شده است، به جز بنای مسجد جامع یزد و مسجد مصلّای عتیق که باقی مانده‌اند، و همین طور گنبدی از مقبره‌اش که محل دفن او است «مدرسه» برجای مانده است و این هم علی الظاهر به مناسبت آن است که مرقدش از قدیم الایام زیارتگاه شده بود، ورنه از این بقعه هم اکنون اثری برجای نبود[6].»

نسب شریف

نسب شریف سیّد رکن­الدّین به اتّفاق نقل همه­ی علمای انساب با چهارده واسطه به امام ششم منتهی می­شود که از قرار ذیل است: سیّد رکن الدّین محمّد بن قوام الدّین محمّد بن نظام الدّین علی بن ابی محمّد شرفشاه بن ابی المعالی عربشاه بن ابی محمّد بن ابی الطیّب زید بن ابی محمّد حسن بن احمد بن عبیدالله بن أبی جعفر محمّد بن علی ابی الحسن بن عبیدالله بن احمد الشعرانی بن علی العریضی بن امام جعفرصادقA .

علّامه نسّابه ابن عنبه، متوفّای 828 ﻫ .ق نخستین کس از علمای انساب است که به نام و نسب او پس از ذکر فرزندش سیّد شمس­الدّین مبادرت نموده و از او به عنوان السیّد الجلیل رکن­الدّین محمّد یاد می­کند.[7]

همین نسب­نامه را ابن مهنّا[8] و عمیدی نسّابه ذکر نموده‌اند. منتهی علاوه بر لقب او رکن­الدّین، زکی­الدّین را نیز افزوده است.[9] علّامه نسّابه ضامن بن شدقم، نام پدر سیّد رکن­الدّین را قوام­الدّین محمّد و جدّش را با عنوان سیّد نظام الدّین شرف شاه کان نقیباً رئیساً نام می­برد.[10]

علّامه سیّد جعفر اعرجی، و سیّد عبدالرزاق کمونه نیز شجره نامه فوق را با الفاظی که ابن عنبه در شأن سیّد رکن الدّین گفته بیان داشته‌اند.[11]

در کتاب نزهة العیون پس از ذکر نسب شریف وی می­نویسد: ‌رکن الدّین محمّد القاضی النقیب، او سه فرزند به اسامی، سیّد شمس الدّین محمّد، عصمة نسب و ماجان داشت که مادر همه‌ی آنها اصلان نسب دختر مجد الدّین ابوالفخر بن شمس الدّین بود.[12]

شرح حال سیّد رکن الدّین

سیّد ابوالمکارم رکن الدّین محمّد قاضی حسینی در حدود سال 658 ﻫ . ق در یزد بدنیا آمد. پدرش سیّد قوام الدّین محمّد [علی] از ریاضی دانان و نقبای یزد بود. از اینرو سیّد رکن الدّین معارف علوم و ریاضی را از پدر آموخت و به رشد و بالندگی رسیّد . پس از فوت پدر تمام دارائیهای وی به او منتقل شد و توانست با اتکاء‌به وجهه علمی و اجتماعی و مالی، آثار خیر در نقاط مختلف یزد به وجود آورد و وقفنامه‌ای برای موقوفات خود به نام «جامع الخیرات» تنظیم نمود.

سیّد رکن الدّین از سادات بسیار جلیل القدر، و سیّد ی بزرگوار و از عالمان بزرگ یزد بود. او قاضی شهر یزد و مورد رجوع عموم اهالی در زمان خود بود و در محلّه «وقت و ساعت»‌ زندگی می­کرد و بنیانگذار کتابخانه و مدرسه‌ای در آن محلّه بود. به دلیل اینکه شوکت و اقتدارش در بین عامه مردم زبانزد بود، بعضی دشمنان در واقعة‌ قتل یک زردشتی به دروغ او را متّهم می‌کنند و همین امر سبب خشم اتابک یوسف شاه، حاکم یزد، میشود و وی را دستگیر کرده و پس از زدن هزار تازیانه وی را در بند کشیده در چاهی در خورمیز، واقع در چند کیلومتری مهریز،
محبوس می‌کنند.

تصویری از بقعة باشکوه سید رکن الدین و مناره مسجد جامع از مستحدثات وی

تصویری دیگر از گنبد باشکوه امامزاده سید رکن الدین p

مأموران حکومتی پس از آن در تعقیب تنها پسرش، میرشمس الدّین محمّد، بودند که وی مخفی شده و به وسیلة بعضی از دوستان از یزد فرار می­کند و در آذربایجان رحل اقامت می­افکند و با میانجی­گری سلطان ابوسعید وسایل آزادی پدرش را از سیاهچال خورمیز فراهم می­نماید.

مؤلّفان تواریخ یزد نوشته‌اند که علّت اصلی دستگیری و اتهام سیّد رکن الدّین محمّد به قتل یک زردشتی بدان خاطر بود که مدرسه رکنیّه و تأسیسات متصل به آن، موجب پستی مدرسة‌ محمود شاهی که جنب آن بود می­شد (این مدرسه از بناهای اتابکان بود)، اتابک یوسف شاه که در آن موقع حاکم یزد بود، نسبت به سیّد رشک برد و به علّت آنکه جمعی از عیّاران خواجه‌ای ترسا را که با چندین هزار فلوری به یزد آمده و نزدیک مدرسه ساکن شده بود کشتند و مالش را ربودند. یوسف شاه تهمت این واقعه را بر سیّد رکن الدّین نهاد و گفت که اتباع او چنین عمل کردند. پس سیّد را گرفت و پس از شکنجه و آزار در بازار شهر گردانید و در چاه قلعة خورمیز به بند کشید. آنگاه فرزندش، سیّد شمس الدّین محمّد، شبانه برای دادخواهی پدر به تبریز رفت و چون با رشید الدّین فضل الله و پسرش، غیاث الدّین محمّد، وزیر سلطان ابوسعید، آشنایی داشت حکم آزادی و قضاوت پدرش را گرفت.

سیّد رکن الدّین محمّد پس از آزادی از بند با احترام و تکریم مردم وارد شهر یزد می­شود و پس از استقبال باشکوه مردم در یزد، در مدرسه رکنیّه بار دیگر بر مسند قضا می­نشیند. سپس برای انجام مناسک حج عازم حجاز می­شود. وی پس از مراجعت از خانه خدا، تمام همّت خویش را صرف عمران و آبادی نمود و چه بسیار قناتها که به وسیلة وی دایر شد و یا مدرسه، مسجد، بازار و گرمابه که با تلاش و پشتکار او احداث شد. همچنین چندین آب انبار و خانقاه که در آن زمان محل تجمع شیعیان بود

در نقاط مختلف یزد ساخت که برخی از آنها هنوز باقی است.

در مجموع آنچه که از آثار خیر او در نقاط مختلف یزد باقی مانده حکایت از این دارد که قبل و بعد از او کسی تا این حد موفق به ایجاد بناهای عام المنفعه نشده بود. به ویژه این که در هر مورد از بنایی موقوفاتی نیز برای آن بنا مقرّر و معیّن ساخته و آن را در وقفنامه ثبت نموده است. همچنین در وقف به امور بسیار ظریفی توجّه داشته که تا پیش از او کسی به این گونه موارد توجّه نداشته است. مشهور است که از موقوفات وی این بوده که چند باب مغازه در کنار آب انبار وقت و ساعت را وقف نمود که اجارة آن صرف خرید کوزه برای بچّه­هایی که برای بردن آب به آب انبار می‌آمدند و کوزه آنها می‌شکست، می‌شد. همچنین موردی را معیّن نموده بود تا صرف جبران خسارت مالی کسانی بشود که نوکر یا اجیر دیگران بوده پولشان را در راه گم می­کرده‌اند و برای اینکه از طرف ارباب خود توبیخ نشوند از محل آن موقوفه به این گونه افراد پرداخت می­شده است.

ایجاد دارالشفاء در جنب مدرسه رکنیّه، دارالادویّه = داروخانه از آثار خیر دیگر این سیّد بزرگوار است که در زمان خود پناهگاه بیماران بوده و و در آن زمان که هنوز علم طب مانند امروز توسعه نداشته مورد توجّه عموم مردم بوده است.

این نواده بزرگوار حضرت ابوجعفر پس از عمری پرخیر و برکت و پس از اینکه عمری را به قضاوت، دستگیری ضعفاء و نیکنامی سپری کرد، عاقبت در سال 732 ﻫ . ق در سن 74 سالگی در شهر یزد دیده از جهان فروبست و مردم قدرشناس یزد که در همه عمر از او جز خدمت خیر و خوبی ندیده بودند، بر جنازه‌اش حاضر شدند و پس از تعظیم و تکریم فراوان، وی را در جوار مدرسه رکنیّه، جایی که امروز بقعه متبرّک اوست، به خاک سپردند و امروز این محل از اماکن مقدّس شهر یزد است، و رسم است که هر چهارشنبه مردم یزد به زیارت آن می­روند.[13]