مزارات ایران و جهان اسلام

طرح فعلى بقعه از یک اتاق به عنوان حرم، ایوان ورودى و یک فضاى جانبى تشکیل یافته است. بنا در جهت قبله قرار گرفته، به طورى که ایوان در سمت شمال شرقى حرم و اتاق جانبى در جنوب غربى آن قرار گرفته اند. مساحت بناى امامزاده 112 متر مربّع، مساحت عرصه آن 13228 متر مربّع، ارتفاع لبه ایوان تا کف حیاط پنج متر و ارتفاع دیگر نماهاى بقعه 40/4 متر است. سیمان، کنیتکس، فولاد، شیشه، رنگ، سنگ مرمر، آجر، کاشى، گچ، چوب و موزاییک از جمله مصالح استفاده شده در این بنا هستند.

بقعه، داراى سه ورودى در ضلع شمال شرقى است. این سه ورودى به صحن گشوده مى شود. ورودى میانى، اصلى است که به ابعاد 20/1×2 متر و به صورت فلزى است و به اندازه دو پلّه از سطح زمین بلندتر است. بالاى ورودى اصلى با فلز نوشته شده است: «انا لله و انا الیه راجعون».

ابعاد ورودى سمت راستِ ورودى اصلى هم دو 2×3 متر است، و ابعاد ورودى سمت چپ ورودى اصلى 2×2 متر و هر دو از جنس فلزند و به اندازه دو پلّه از سطح زمین بلندترند.

بنا صحن وسیعى دارد، که به صورت قبرستان محلّى در آمده است. در شرق صحن، دست شویى، انبار و غسّالخانه قرار دارند. بناى بقعه نیز در شمال غربى صحن قرار گرفته است. صحن فاقد حوض، آب نما و... است. در شمال شرقى تا جنوب غربى صحن نرده هایى به ارتفاع یک متر کشیده شده اند، داخل این محوّطه، نرده کشى شده، و اطراف بقعه موزاییک شده اند و بقیه فضاى صحن پوشیده از خاک است. در اطراف صحن، حصارى کشیده شده، حصار اضلاع جنوب غربى، جنوب شرقى و شمال غربى به صورت دیوارى با ارتفاع 70/1 متر است. و حصار ضلع شمال شرقى به صورت نرده هایى به ارتفاع یک متر است که روى دیوارى به ارتفاع بین چهل تا پنجاه سانتى متر قرار گرفته اند.

نماى شمال شرقى نماى اصلى بقعه است که در آن نماى ایوان دیده مى شود.

این نما از سه طاق نما تشکیل شده و متقارن است. هر سه طاق نما به صورت نیم دایره اند و طاق نماى وسطى بزرگ تر به نظر مى رسد. ظاهر عمومى این نما با سنگ مرمر سفید سنگ کارى شده است و دور قوس طاق نماها هره چینى آجرى است. دو ستون میانى این نما فلزى و سبز رنگ اند.

در اطراف طاق نماهاى ایوان کتیبه هایى از کاشى به صورت عمودى و افقى دیده مى شوند که حاوى نوشته هایى از آیات قرآن و اسماء جلاله است.

بالاى ایوان نیز روى تابلویى فلزى آمده است: «آستان مقدّس امامزاده سیّد اسماعیل(علیه السلام)» و بالاى آن خط کمى ریزتر و به رنگ قرمز «آیة الکرسى» نوشته شده است. در گوشه هاى انتهایى این نما، نیز کاشى کارى هاى حاوى نقوش اسلیمى اند.

در لبه انتهایى نما در پوش سنگى به ارتفاع حدود پنج سانتى متر و پیش آمدگى سه سانتى متر دیده مى شود. فضاى داخل ایوان با سنگ مرمر سفید سنگ کارى شده است. سقف ایوان مسطح و داراى سازه فلزى، و اندود آن گچ است که رنگ سفیدى روى آن زده شده است. کف ایوان با سنگ مرمر خاکسترى پوشیده شده است.

ورودى به گنبدخانه در ایوان قرار دارد که یک درِ چوبى دو لنگه به ابعاد 5/1×3 متر است. در دو طرف این در دو پنجره فلزى هر یک به ابعاد 1×5/1 قرار دارد.

نماى جنوب شرقى، نمایى ساده سیمانى است که با اندود کنیتکس سفید پوشیده شده است. دو درِ فلزى سبز رنگ با شیشه هاى شفاف در این نما دیده مى شوند. یکى از این درها به گنبد خانه و دیگرى به فضاى جانبى گشوده مى شوند.

درى که به گنبدخانه گشوده مى شود، ابعادش 2×20/1 متر است که در بالاى آن پنجره اى فلزى و سبز رنگ با شیشه هاى شفاف قرار دارند. درِ دیگرى که به فضاى جانبى گشوده مى شود به اندازه 2×2 متر است.

نماى شمال غربى نیز همچون نماى جنوب شرقى نمایى ساده و پوشیده با اندود سیمان و کنیتکس است، و پنجره مشرف به حرم آن فلزى و سبز رنگ و داراى شیشه هاى ساده است.

در نماى جنوب غربى نیز جداره پوشیده با سیمان و کنیتکس است. دو پنجره فلزى سبز رنگ با شیشه هاى مات به ابعاد 1×50 سانتى متر در این نما دیده مى شود، این دو پنجره به فضاى جانبى گشوده مى شوند. بناى درونى شامل حرم و فضاى جانبى است.

حرم در شمال شرقى فضاى جانبى قرار گرفته است. داخل حرم تا ارتفاع 20/1 متر ازاره اى از سنگ مرمر خاکسترى دارد و بقیه آن گچ کارى است و روى گچ ها رنگ سبز زده شده است.

سقف، تخت و مسطح است و داراى همان اندود گچ و رنگ است. کف با موزاییک فرش شده است. در شمال غربى ویترینى دیده مى شود که در آن کتب ادعیه، مفاتیح و چند تابلو نگهدارى مى شود. حرم با دو ورودى به فضاى جانبى راه دارد.

قوس ورودى ها کمانى  است و ابعاد آن 2×1 متر در نظر گرفته شده است.

این ورودى ها در جنوب غربى گنبد خانه قرار دارند. اتاق جانبى (اتاق هیئت امنا) با دو ورودى مرتبط با حرم است که قوس ورودى ها کمانى است. کف اتاق پوشیده با کاشى است. در جداره ها، قرنیز بیست سانتى مترى از سنگ مرمر خاکسترى دیده مى شود.

ضریح، فلزى سبز رنگ و مشبّک به ابعاد 90/1×60/2 متر و ارتفاع 80/1 متر است و قطعات ضریح اکنون از هم باز شده اند و روى سنگ قبر قرار ندارند.

ابعاد سنگ قبر 10/2×10/1 متر است.

سنگ قبر، کاشى سبز رنگ است. روى قبر یک تکّه پارچه سبز رنگ پهن کرده اند که روى آن عبارت «امامزاده سیّد اسماعیل زیوان هدیه کربلا»  گل دوزى شده است. روى این پارچه سبز رنگ یک تکّه پارچه مشکى مخمل با گل دوزى ها و طرح و نقش هاى بسیارى گسترده است.

گنبد فلزى و سبز رنگى به صورت رک ظاهر شده است. گنبد بقعه به طور دقیق بالاى ضریح قرار ندارند و متمایل به سمت قبله است. قطر گنبد 80/1 متر و ارتفاع آن 60/1 متر است.

طرح معمارى بقعه به صورت بنایى منفرد است که از یک حرم و یک ایوان ورودى و فضاى جانبى تشکیل شده است.

طرح این بقعه هر چند ساده است، اما در آن به اصول معمول در طرح هاى بقاع متبرکه توجّه کمى شده است، به طورى که وجوه تشابه کمى در آن مى توان یافت. در این طرح، گنبد خانه اى وجود ندارد و فضاى حرم صرفاً یک چهار دیوارى و اتاق است.

نماهاى بقعه نیز غیر از نماى ورودى، پرداخت چندانى ندارند. بنا جدید است و در سالیان اخیر ساخته شده و داراى سازه فلزى است.

به اعتقاد اهالى، امامزاده اسماعیل از فرزندان یوسف بن امام موسى کاظم(علیه السلام) است که ظاهراً این مطلب از کتاب بحرالانساب فاضل دربندى اقتباس شده که فاقد اعتبار و ارزش است. زیرا در میان فرزندان حضرت امام موسى کاظم(علیه السلام)یوسف نامى یافت نمى شود که از او اسماعیل به وجود آمده باشد.

سیّد جعفر اعرجى، شخصیّت مدفون در این بقعه را از سادات بنى الطیّار مى داند و مى نویسد:

«اسماعیل بن جعفر بن عبدالله بن قاسم الامیر بن اسحاق العریضى بن عبدالله الجواد بن جعفر الطیّار بن ابى طالب(علیه السلام)، فکان سیّداً جلیلاً مقدّماً بالرى، و قبره ظاهر بها یزار، و عقبه بها فى غایة الانتشار» «اسماعیل بن جعفر، سیّدى جلیل القدر، و از ساکنان شهر رى بود، قبرش در رى آشکار است و نسلش در نهایت انتشار مى باشد».

ظاهراً مرحوم اعرجى این مطلب را از ابن طباطبا نسّابه برداشت نموده که فرزندان اسماعیل را در شهررى ذکر کرده است.

سیّد اسماعیل طیّارى، برادرى به نام سیّد قاسم داشت که بنا به گفته سیّد جعفر اعرجى مشهور به سیّد قسّام بوده و قبرش در رى است و با بقعه امامزاده قاسم کهریزک، روستاى علیا مطابقت دارد. این سیّد قاسم نواده اى به نام ابوالحسن طاهر بن محمّد بن قاسم داشت که بسیار جلیل القدر، عظیم الشان و مردى با حشمت و جلال و داراى مکنت مالى و موقعیّت اجتماعى در شهر کرج بود و به تصریح علماى انساب، در این شهر وفات نمود و هم اکنون آرامگاه او به امامزاده طاهر در اتوبان تهران ـ کرج در کنار جادّه قرار دارد و یکى از مزارات مشهور و زیباى استان تهران است و مدّتى به فرزند امام سجّاد(علیه السلام)و گاهى نیز به اشتباه به فرزند امام موسى کاظم(علیه السلام)خوانده مى شده است.^([1])