مزارات ایران و جهان اسلام

ارسلان جاذب، از امیران سلطان محمود غزنوى بود که بر ناحیة خراسان، طوس و سنگ‏بست حکمرانى داشته و بنا به روایات تاریخى، آرامگاهى بر مزار فردوسى بنا کرده است. آرامگاه ارسلان جاذب که بین سال‏هاى 419 ـ 389 هـ . ق ساخته شده است، به همراه چند بناى دیگر در 30 کیلومترى مشهد و در مجاورت روستاى سنگ‏بست و سه راهى مشهد، نیشابور و تربت جام قرار دارد. این بنا، بعد از آرامگاه امیر اسماعیل سامانى در بخارا، از بناهاى قرون اوّلیة اسلام در خراسان به شمار مى‏رود و به مقبرة ایاز نیز معروف است.

آرامگاه، داراى نقشه‏اى چهار ضلعى در دو طبقه و گنبدى بر فراز آن است که قابل مقایسه با بناهاى عهد ساسانى است. گنبد این آرامگاه، با حدود 40/10 متر قطر دهانه و حدود سه متر ضخامت دیوارهاى گنبد خانه، از نوع دو پوسته است. گوشه‏سازى آن را در ابتدا از چهار ضلعى به هشت ضلعى رسانده‏اند، بعد از هشت گوش، با عژر یا ژغر (به معنى آبشار) به دایره تبدیل کرده‏اند. در این بنا، گوشه سازى به حد اعلاى خود رسیده و این امر نشان مى‏دهد که این فن در ابتداى راه خود نبوده است.

آجرچینى گنبد به شیوة خفته راسته انجام شده است. در نماسازى بنا نیز آجرها به صورت خفته، نقوش بسیار زیبایى ساخته‏اند. در قسمتى نیز به صورت نیمه و کله و راسته تکرار شده و بسیار جالبى به وجود آورده است. در سطح داخلى، کتیبه‏اى آجرى به خط کوفى، تمام زیر گنبد را در بر مى‏گیرد. در کمرپوش گنبد، روزنه‌هایى جهت نورگیرى تعبیه شده است. از دیگر آثار باقیمانده «مجموعة سنگ‏بست، مناره‏اى آجرى با کتیبه‏اى به خط کوفى است که با آجرکارى تزیین شده است. شکل مناره، استوانه‏اى است و 101 پلّه دارد.

این بنا تحت عنوان مجموعة تاریخی سنگ بست به شمارة 164 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.