مزارات ایران و جهان اسلام

امیر غیاث الدّین ملک شاه، از امراى مشهور دربار تیمور گورکانى بوده که پنج سال بعد از فوتش ـ یعنى در سال 855 هـ . ق ـ بنایى بر قبر او احداث کرده‏اند. بناى آرامگاه یا مسجد امیر غیاث الدّین که در بازار بزرگ و ناحیة سرشور مشهد واقع است، جزء آخرین بناهاى مربوط به دورة میرزا شاهرخ است که مشتمل بر بقعه‏اى با گنبد دوپوش، دو مناره و یک ایوان است.

بناى آرامگاه به ابعاد حدود 20×33 متر، جمعاً حدود 660 متر مربّع را فرا مى‏گیرد. نماى مناره‏ها و غرفات و ایوان، داراى کاشى معرّق بسیار نفیسى بوده که بیشتر آن‏ها از بین رفته و آن چه باقى مانده، نمونة بهترین رنگ و لعاب کاشى دورة تیمورى و صفویّه است. ازارة بنا، در اصل کلاً از سنگ بوده است.

عرض ایوان جلویى، حدود 95/4 متر، ارتفاع آن تا لبة بام، 40/9 متر و عمق ایوان، 20/4 متر است. ایوان مذکور از نظر کاشى و نقش و تزیینات دیگر، در واقع تابلوى ظریف این مقبره به شمار مى‏رود.

ارتفاع ازارة تمام بنا در نماى جلوى مقبره، 15/1 سانتى‏متر است. در پایة راست ایوان، بعد از ازاره، یک خوانچه معرّق داراى گلدان و گل و بوته به عرض 64 و طول 110 سانتى‏متر دیده مى‏شود و در بالاى خوانچة مذکور، مربّع مستطیلى به عرض 64 و ارتفاع 27 سانتى‏متر قرار دارد که نام معمار مقبره «عمل بن شمس الدّین محمّد تبریز» در آن نوشته شده است. به نظر مى‏رسد که در پایة چپ ایوان، نام کاتب ذکر شده بوده که کاشى‏کارى این قسمت از بین رفته است. چون معمار بناى مسجد واقع در تایباد که در نزدیکى قبر زین الدّین ابوبکر تایبادى قرار دارد، همین معمار بوده است، بنابراین نام کامل معمار آرامگاه مى‏بایست «احمد بن شمس الدّین محمّد تبریزى» بوده باشد.

در بالاى نام معمار، کتیبه‏اى کاشى‏کارى وجود داشته که قسمت عمده آن از بین رفته است. کاشى‏هاى دیگر قسمت‏ها نیز آسیب فراوانى دیده است. جاى خوشحالى است که کتیبة طرف چپ ایوان به طول تقریبى دو متر از اصل عبارت کتیبه، به طور صحیح و روشن و در زمینة کاشى لاجوردى و خط کشى سفید معرّق و با خط ثلث شیوا بر جاى مانده است: «لل الامیر ملکشاه اعرج اللَّه معارج دولته فى سنة خمس و خمسین و ثمانمأة الهجریه» (855). در همین مقدار باقی مانده از کتیبه، به قدرى لطافت و ظرافت دیده مى‏شود که نظیر آن را در جاى دیگرى نمى‏توان یافت. نقطه‏ها و احیاناً اعراب کتیبه را با کاشى تغارى سیر به طورى اجرا کرده‏اند که جملات را به صورت جالبى تزیین کرده است. در دیگر قسمت‏هاى ایوان، صلوات بر چهارده معصوم Œ بر کاشى نوشته شده و بخش‏هاى دیگر نیز با نقوش زیباى هندسى بر کاشى زیبایى تزیین گردیده است.

بقعه، داراى درى به تاریخ 1155 هـ . ق است که به نظر مى‏رسد از محل دیگرى به این نقطه منتقل شده باشد. داخل مقبره نیز داراى کاشى‏کارى بسیار نفیسى است. تمام ازارة مقبره به ارتفاع 45/1 متر، داراى کاشى مسدس سبز سیر شفاف است و وسط هر مسدس، نقشى با زر طرح شده و کلمة «على» را با زر سه بار تکرار کرده‏اند. در بالاى ازارة مزبور، کتیبه‏اى سرتاسرى به عرض 24 سانتى‏متر است که از نظر کاشى و خط، از شاهکارهاى هنر عهد تیمورى به شمار مى‏رود. زمینة کاشى، سبز سیر، و خط آن، ثلث با کاشى تغارى سیر شفاف و عسلى است. عبارت کتیبه، شانزده بیت از مناجات امیرالمؤمنین و یعسوب الدّین حضرت على بن ابى طالب ‰ است.

در وسط هر ضلع از مقبره، دربندى وضع شده که از این دربندها، به رواق‏هاى مجاور مقبره رفت و آمد مى‏شده و جز دربند در ورودى، سه دربند دیگر بعدّها مسدود شده است؛ در بالاى هر دربند، دو ابرو و پاپشت بغل نفیسى در کاشى زمینه سبز سیر با اسلیمى تغارى سیر نمایان است. در هر زاویة مقبره، از بالاى فیلگوش‏ها با گچ به طور مقرنس بالا رفته است. در روى این قسمت و در کنار هر دربند، فاصله‏اى براى کتیبه باز بوده که نقّاشى ظریف داشته و اکنون به کلّى محو شده است. در زیر عرقچین مقبره، هشت دهنه تعبیه شده که روشنایى داخل مقبره از همین دهنه‏هاست. در بالاى فیلگوش‏ها، مثلث‏هایى به طور مقرنس ساخته شده و با گچ، نقش اسلیمى دارد. عرقچین گنبد، نقّاشى‏هایى داشته که از بین رفته است. در زیر عرقچین، کتیبه‏اى قرآنى با خط ثلث بر گچ به تاریخ «تسع عشر و مأه الف» دیده مى‏آید.

گنبد مقبره، با طرح متناسب و روکار کاشى فیروزه‏اى ساخته شده و در ساقة آن با خط کوفى درشت، جملة «البقاء لله» تکرار شده است. ارتفاع گنبد، از تیزه تا کف مقبره، حدود 40/17 متر است. در زیر بقعه، سردابى به عرض و طول 36/6 متر وجود دارد که در دورة اخیر کشف گردیده است. در این سرداب، صورت قبرى به ابعاد 56×190 متر وجود دارد که احتمال دارد قبر امیر ملک شاه باشد. این قبر با آجر بالا آمده و فاقد سنگ قبر است. در طرف چپ قبر، دو قبر و در طرف راست آن نیز یک قبر دیده مى‏شود که همگى فاقد لوح قبر هستند. در چهار طرف سرداب، هواکش هایى تعبیه کرده‏اند. سقف سرداب، به صورت ضربى صاف پوشیده شده که تاکنون پابرجا مانده است. در دو طرف مقبرة اصلى و پشت آن، سه رواق ساخته شده و جلوی رواق شمالى و جنوبى بقعه و غُرفه، کاشى‏کارى شده است.

در طرفین بناى بقعة امیر ملک شاه، دو مناره وجود دارد که بالاى هر دو به دلیل گذشت سالیان دراز، تخریب شده است. ارتفاع منارة شمالى آن‏چه باقى مانده، 20 متر و بلندى منارة جنوبى نیز در حال حاضر، 40/15 متر است. ازارة هر دو مناره، از سنگ بوده که از بین رفته؛ اما جدیداً تجدید بنا و بازسازى شده است. در بالاى ازارة مناره‏ها، کتیبة بزرگى با آیات قرآنى به چشم مى‏آید. بالاى این کتیبه، در ترنج‏هایى، احادیثى از پیامبر و در بالاى آن‏ها، اسماء اللَّه نوشته شده است.