مزارات ایران و جهان اسلام

این بنا، در قریة گیسور در 72 کیلومترى شمال شرقى گناباد واقع است. بنابر اظهار بعضى از ریش‏ سفیدان محل، جغتین (جغتاى)، پسر چنگیزخان مغول، در جنگى در گیسور مرده و در این مقبره دفن شده است که البته قول ضعیفى است. به نظر مى‏رسد این بنا در زمرة مقابر مربوط به دورة مغول و احتمالاً متعلّق به یکى از شاهزادگان یا صاحب منصبان آن سلسله باشد.

نقشة این بنا در داخل، مربّع و در خارج، هشت ضلعى و مشتمل بر قسمت‏هاى مختلف بدین قرار است: یک تالار مربّع به ابعاد هر ضلع، 78/6 متر؛ دیوار چهار جانب تالار به ضخامت یک متر که دیوارهاى خارجى بنا به آن پیوسته است؛ چهار درگاه در چهار ضلع، هر یک به عرض 20/1 متر؛ چهار ایوان در چهار ضلع خارجى؛ چهار طاق‌نما هر یک به عمق 50 سانتى‏متر؛ و چهار جفت شش ضلعى غیر منتظم در طرفین ایوان‏ها که طول هر ضلع بیرون آن 92 سانتى‏متر است.

این بنا، در زمرة مقابر برجى هشت ضلعى است که چگونگى جبهة خارجى آن از پایین به بالا، بدین قرار است:

1. سکوى زیر بنا که فعلاً نیم متر از سطح اراضى اطراف خود بلندتر است؛ ولى رنگ متفاوت آجرهاى طرفین ایوان‏ها و هم‏چنین برآمدگى کف درگاه‏ها، این احتمال را پیش مى‏آورد که سکوى مزبور، سابقاً حداقل یک متر ارتفاع داشته و به تدریج، کف ایوان‏ها گود شده است.

2. چهار ایوان در چهار ضلع اصلى به پهناى سه، عمق دو و بلندى (تا تیزى قوس) بیش از پنج متر.

3. چهار درگاه با پوشش معروف به کلیل به پهناى 20/1 متر، عمق یک متر و بلندى دو متر. در بالاى هر یک از این درگاه‏ها، یک دریچه به عرض و عمق یک متر و بلندى یک متر و نیم با قوس جناغى تعبیه گردیده و در بین قوس درگاه و کف دریچه، فاصله‏اى آجرى وجود داشته که بر طبق اظهار بعضى از ریش سفیدان محل، داخل آن خالى بوده است.

4. چهار طاق‏نما به عمق 50 سانتى‏متر و دهنه و ارتفاع مساوى با ایوان‏ها و طاق‌نماها.

5. چهار جفت جرز که پایة آن‏ها شش ضلعى غیر منتظم است و سطح خارجى آن‏ها را دو بدنه و زه بین آن دو تشکیل مى‏دهد.

6. سقف ایوان‏ها و طاق‌نماها، با طاق‏هاى گهواره‏اى جناغى پوشیده شده؛ ولى این طرز پوشش با روش معمولى این گونه سقف‏ها متفاوت است؛ به این صورت که در این مقبره، به چیدن افقى آجرها در دیوارهاى طرفین ایوان‏ها و طاق‏نماها ادامه داده و از ارتفاع حدود 5/3 متر، آن‏ها را به داخل متمایل و در کلید قوس به هم متّصل کرده‏اند. به عبارت دیگر، نصف راست سقف، از ادامه و انحناى دیوار سمت راست و نصفِ چپ آن از ادامه و انحناى دیوار سمت چپ ایوان یا طاق‏نما حاصل شده است. قوس سر پهن چهار درگاه و قوس جناغى چهار دریچة بالاى آن‏ها نیز به همین ترتیب ایجاد شده است.

7. قسمت پایین گنبد، معروف به گردنى یا ساقة گنبد، به صورت منشور با قاعدة هشت ضلعی منتظم و مرکب از هشت جرز مکعبى و طاق‏نماهاى بین آن‏ها به نظر مى‏رسد. چهار ضلع این منشور، در روى چهار دیوار تالار مربّع قرار گرفته و بنابراین، قطر آن چهار متر از قطر خارجى برج اصلى کمتر بوده و بر بام بنا و در اطراف منشور کوچک، یک مهتابى حلقوى به پهناى دو متر وجود داشته است. گنبد و هم‏چنین آجرهاى بالاى دیوارها و جرزهاى منشور بزرگ و کوچک، فرو ریخته و صورت اصلى آن به خوبى معلوم نیست و دو پوشى یا یک پوشى بودن گنبد را نیز نمى‏توان به خوبى تشخیص داد.

8. چهار قوس که در بالاى گوشواره‏ها زده شده و در واقع
به جاى گوشواره‏ها، تحمل قسمتى از بار گنبد را به
عهده داشته‏اند.

در داخل مقبرة جغتین، قسمت‏هاى زیر به چشم مى‏خورد:

چهار دیوار آجرى به ارتفاع 30/4 متر (64 رج آجر) که در هر یک از آن‏ها یک درگاه و دریچه‏اى در بالاى آن است. دوّم، چهار طاق‏نما با قوس جناغى در بالاى چهار دیوار. سوّم، چهار گوشواره نیم مخروطى ـ به اصطلاح محلّى، شاخ بزى ـ در بالاى چهار گوشه و در زیر چهار قوس فوق الذکر. این چهار طاق‏نما و چهار گوشوارة لچکى بین آن‏ها که با گچ ترتیب یافته است، در روى پیش آمدگى یک رج استوار گشته و به این ترتیب، منطقة تغییر حالت، از دیوارها مشخّص شده است. از داخل سقف، چیزى که بتواند چگونگى وضع اصلى آن را روشن کند، باقى نمانده است؛ ولى به طورى که از
بعضى رج‏هاى آجر بالاى طاق‏نماها بر مى‏آید، احتمالاً گنبد داخلى با حلقه‏هاى آجر افقى که هر حلقة بالا نسبت به
حلقة پایین خود قدرى در فضاى داخل پیش آمده، پوشیده شده بوده است.

مصالح این مقبره، ساده و عبارت است از آجر که در داخل و خارج آن به کار رفته است و گچ که در همه جاى بنا، اکثراً مخلوط با خاک، به صورت ملاط و گاهى بندکشى به کار رفته است. تزیین آجرى جالب توجّهى در طاق‏نماها و ایوان‏ها و نبشى‏هاى منشور ساقه و جرزها و طاق‏نماهاى منشور پایة گنبد به چشم مى‏خورد. به طورى که ظاهر بنا حکایت مى‏کند، داخل گوشواره‏ها و احتمالاً داخل گنبد، گچ اندود بوده و اضافه بر آن، در گوشواره‏هاى لچکى، منطقة تغییر حالت، لوزى هایى با گچ ترتیب داده شده است.

مقبرة جغتین گیسور، مانند سایر بناهاى نظیر خود در دورة مغول، از روش‏هاى قبل الهام یافته و به بناهاى بعد الهام بخشیده است.

این بنا، به شمارة 1805 و در تاریخ 25/9/1375 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.