- چهارشنبه ۲۶ شهریور ۹۳
بقعة این امامزاده در مرکز شهر دامغان، در خیابان امام خمینى واقع شده است. حرم امامزاده با طرح چهارگوش، به ابعاد 13×13 متر است و در هر ضلع طاقنمایى دارد که با درى به خارج راه مىیابد. طرح چهار گوش در بالا به کمک هشت نیم طاقى مقرنس، به هشت ضلعى تبدیل گشته و سپس گنبد بنا روى آن استوار شده است. ارتفاع بنا از کف تا زیر گنبد حدود هفده متر است. داخل بقعه سفیدکارى شده و هیچ گونه تزیینى ندارد. دورتادور سنگِ روى مرقد داراى تزیینات گچبرى جالبى است. روى سنگ سیاه قبر، نسب امامزاده و سورة مبارکة توحید به خط کوفى کنده شده است. شجره امامزاده چنین ثبت شده است: «هذا قبرالإمام الهمام المقتول قرة العین الرسول جعفر بن حسن بن على بن عمر بن على بن حسین بن على بن ابىطالب سلاماللَّه علیه.»
روى سنگ مرقد، صندوق منبّت بزرگى به طول 25/3، عرض 75/1 و بلندى 25/1 متر نصب شده که کتیبة دور آن شامل دو سورة مبارکة دهر و فتح، آیت الکرسى، نادعلى، صلوات کبیره بر چهارده معصوم و «لافتى الاعلى لا سیف الا ذوالفقار» است. در روى قاب مقابل در ورودى، نام سازنده و سال ایجاد اثر چنین ثبت شده است: «عمل العبد الفقیر الحقیر المذنب المحتاج لعفواللَّه و غفرانه استاد نظامالدّین بن استاد على نجار صاحب و ساعى این خیرات استاد محمّد صفار دامغانى تحریراً فى شهر... سال اربع و ستین و...».
گنبد فراز بنا بهصورت شلجمى و از آجر ساده بنا شده است. در برابر ورودى اصلى بقعه، ایوان کوچکى با قوس تیزه دار و در دو سوى آن، دو طاقنما قرار دارد که از وسط هر یک، درى به دو اتاق جانبى ایوان راه دارد. بالاى تیزه ایوان نیز غرفه مانندى با نماى طاقى جاسازى شده است. در دو سوى این نماسازى، دو مناره مانند با حجمى قابل توجّه بنا شده که از سطح بام و بالاتر از آن ادامه نیافته است. تمامى بناى مزبور، ساده و بدون تزیین است. داخل ایوان مقابل حرم، در بالاى ورودى و دو طرف آن، تعدادى کاشى نفیس نصب شده که در زمانى نامعلوم از بناى دیگرى به اینجا انتقال یافتهاند. کاشىهاى مزبور، بهصورت ستاره هشتپر برجسته نقشدار و بدون نقش هستند و بر برخى از آنها تاریخ 665 هـ . ق خوانده مىشود. تا یک قرن پیش، این کاشىها، تمامى سطح اسپر دو سوى ایوان را مىپوشاند که متأسّفانه امروزه اکثر آنها ربوده شدهاند. از نوشتههاى آن دسته از نویسندگان که کاشىهاى مذکور را با چشم خود دیده و وصف آن را نوشتهاند، چنین استنباط مىشود که اغلب کاشىها، دوازده و هشت پر و رنگ آنها نیز سرمهاى و سبز روشن بوده است. روى بعضى از کاشىها، نقوش انسانى، جانورى و گیاهى و عبارتهاى عربى و فارسى دیده مىشد.
اساس بناى امامزاده جعفر به طور معمول به دوران سلجوقى و حتى پیش از آن (قرن چهارم) نسبت داده شده است. از جمله آثار قابل ذکر امامزاده جعفر، دو سنگ نبشته مفصّل با تاریخهاى 816 و 815 هـ . ق است که در دو سوى ورودى نصب شدهاند و از نظر تاریخى از اعتبارى فراوان برخوردارند؛ به ویژه آنکه نکات مذکور در دوّمین سنگنبشته، در ارتباط با نوع مالیاتهاى قرن نهم در منطقه، اهمیّت خاصّى دارد.
در صحن امامزاده، یک بناى چهار ضلعى آجرى به ابعاد 6/5×6/5 متر قرار دارد که از آن به عنوان خانقاه یاد شده است. نماسازى این بنا بهصورت یک طاقنماى بزرگ با قوس شبیه کلیل در وسط و دو طاقنما با قوس تیزهدار در دو جانب آن در هر ضلع انجام گرفته است. در وسط طاقنماى میانى هر ضلع، درى به داخل راه دارد. کاربرد کاشىهاى کوچک صابونى در نماى بنا، در عین سادگى، به آن حالت خاصّى بخشیده است.
در بالاى درِ جنوبى، کتیبهاى به خط ثلث روى کاشى با این مضمون خوانده مىشود: «بناء هذه العمارة فى ایّام دولة السلطان الاعظم شاهرخ بهادر خلداللَّه ملکه».
برخى برآنند که اشاره سنگنوشته وقف نامه کنار ورودى امامزاده به خانقاه، به این بنا مربوط مىگردد و از این رو، آن را خانقاه شاهرخ تیمورى مىدانند. بناى امامزاده جعفر به شماره 82 و در تاریخ 15/10/1310 در فهرست آثار ملّی و تاریخى به ثبت رسیده است.
شخصیّت مدفون در بقعه: شخص مدفون در این بقعه، سیّد جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الاشرف بن امام على بن الحسین زین العابدین است. وى برادر امام حسن بن على الاطروش، مجدّد دولت عولیان طبرستان است که از سوى برادر امارت شهر کومش را بعهده داشته و به دست مخالفان به شهادت رسیده است.
وى علاوه بر اطروش، سه برادر دیگر به اسامى؛ ابو على احمد صوفى که در قم مىزیست، و محمّد ساکن حجاز و ابو عبداللَّه حسین محدّث معروف به زیدى و متوفّاى 312 داشته که همگى از بزرگان سادات طبرستان، قم و حجاز بودهاند.
قدیمىترین مدرکى که از شهادت امامزاده جعفر سخن
به میان آورده و نسب آن را ثبت نموده؛ علّامه نسّابه ابو نصر
بخارى متوفّاى بعد از سال 341 هـ . ق است، او مىنویسد:
جعفر بن على بن الحسن بن على بن عمر الأشرف بن الامام
على بن الحسین السجّاد است که در دامغان به شهادت
رسید، او برادر حسن بن على الناصر، مؤسّس دولت علوى
در طبرستان است. مادرشان کنیزى به نام حبیبه بود.
ابوالحسن العمرى نیز، همین نسب را ذکر نموده و مىنویسد که وى در نزدیک دروازة شهر نیشابور در جنگى که محمّد بن زید داشت به شهادت رسید.
مرحوم بیهقى پس از نقل عمرى نسّابه مىنویسد: او در مقبره امیر در نیشابور دفن شده و ملقّب به صوفى بود و فرزندى نداشت، در جاى دیگر از کتابش او را مدفون در مقبره حیره ذکر نموده است. همین قولِ به شهادت رسیدن جعفر بن على در دروازه نیشابور را سیّد عبدالرزاق کمونه از قول عمرى نسّابه و ابوالفوج اصفهانى نقل نموده است.
وى در قسمت دیگر از کتابش مىنویسد: «قبر جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الاشرف بن امام على بن الحسین السجّاد در دامغان است، این قول را حاج شیخ عبّاس قمّى گفته است و نقل کرده که قبر جعفر در دامغان مىباشد و بر روى قبرش این جملات نوشته شده: هذا قبر الامام الهمام المقتول المقبول قرة عین الرسول جعفر بن على المذکور و نسبش را نقل کرده است... مؤلّف گوید: ظاهراً دامغان همان دروازه نیشابور است و به آن در بحر الأنساب مشجّر اشاره کرده و گفته است که جعفر در مرکز دامغان در سر یک و شهریار به قتل رسیده و او برادر ناصر الحسن الاطروش است که در طبرستان قیام کرد».
بنابراین چند نکته در اینجا آشکار مىگردد:
الف: نبشته سنگ قبر که در تاریخ قومس، جعفر بن حسین بن على بن عمر بن على... آمده است به طور قطع اشتباه از سوى خواننده آن بوده است، زیرا همین سنگ قبر را مرحوم شیخ عبّاس قمّى جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الاشرف خوانده و با تمام اسناد و مدارک سازگار است.
ب: مرحوم بیهقى او را در مقبرة امیر و یا حیره مدفون ساخته است، از آنجاییکه این قبر از قرن چهارم به جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الأشرف منسوب است، معنى ندارد که او را در مقبرة امیر یا حیره مدفون بدانیم، مگر اینکه مقبره حیره را نیز، یک دروازه نیشابور، و موقعیّت فعلى بقعه فرض کنیم، در این صورت امتداد شهر نیشابور تا شهر فعلى دامغان بوده که باید مورد بررسى دقیق قرار گیرد.
- ۲۰۶۴
- ادامه مطلب