مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در مرکز شهر دامغان، در خیابان امام خمینى ‏ واقع شده است. حرم امامزاده با طرح چهارگوش، به ابعاد 13×13 متر است و در هر ضلع طاق‏نمایى دارد که با درى به خارج راه مى‏یابد. طرح چهار گوش در بالا به کمک هشت نیم طاقى مقرنس، به هشت ضلعى تبدیل گشته و سپس گنبد بنا روى آن استوار شده است. ارتفاع بنا از کف تا زیر گنبد حدود هفده متر است. داخل بقعه سفیدکارى شده و هیچ گونه تزیینى ندارد. دورتادور سنگِ روى مرقد داراى تزیینات گچ‏برى جالبى است. روى سنگ سیاه قبر، نسب امامزاده و سورة مبارکة توحید به خط کوفى کنده شده است. شجره امامزاده چنین ثبت شده است: «هذا قبرالإمام الهمام المقتول قرة العین الرسول جعفر بن حسن بن على بن عمر بن على بن حسین بن على بن ابى‏طالب سلام‏اللَّه علیه.»

روى سنگ مرقد، صندوق منبّت بزرگى به طول 25/3، عرض 75/1 و بلندى 25/1 متر نصب شده که کتیبة دور آن شامل دو سورة مبارکة دهر و فتح، آیت الکرسى، نادعلى، صلوات کبیره بر چهارده معصوم Œ و «لافتى الاعلى لا سیف الا ذوالفقار» است. در روى قاب مقابل در ورودى، نام سازنده و سال ایجاد اثر چنین ثبت شده است: «عمل العبد الفقیر الحقیر المذنب المحتاج لعفواللَّه و غفرانه استاد نظام‏الدّین بن استاد على نجار صاحب و ساعى این خیرات استاد محمّد صفار دامغانى تحریراً فى شهر... سال اربع و ستین و...».

گنبد فراز بنا به‏صورت شلجمى و از آجر ساده بنا شده است. در برابر ورودى اصلى بقعه، ایوان کوچکى با قوس تیزه دار و در دو سوى آن، دو طاق‏نما قرار دارد که از وسط هر یک، درى به دو اتاق جانبى ایوان راه دارد. بالاى تیزه ایوان نیز غرفه مانندى با نماى طاقى جاسازى شده است. در دو سوى این نماسازى، دو مناره مانند با حجمى قابل توجّه بنا شده که از سطح بام و بالاتر از آن ادامه نیافته است. تمامى بناى مزبور، ساده و بدون تزیین است. داخل ایوان مقابل حرم، در بالاى ورودى و دو طرف آن، تعدادى کاشى نفیس نصب شده که در زمانى نامعلوم از بناى دیگرى به این‏جا انتقال یافته‏اند. کاشى‏هاى مزبور، به‏صورت ستاره هشت‏پر برجسته نقش‏دار و بدون نقش هستند و بر برخى از آن‌ها تاریخ 665 هـ . ق خوانده مى‏شود. تا یک قرن پیش، این کاشى‏ها، تمامى سطح اسپر دو سوى ایوان را مى‏پوشاند که متأسّفانه امروزه اکثر آن‌ها ربوده شده‏اند. از نوشته‏هاى آن دسته از نویسندگان که کاشى‏هاى مذکور را با چشم خود دیده و وصف آن را نوشته‏اند، چنین استنباط مى‏شود که اغلب کاشى‏ها، دوازده و هشت پر و رنگ آن‌ها نیز سرمه‏اى و سبز روشن بوده است. روى بعضى از کاشى‏ها، نقوش انسانى، جانورى و گیاهى و عبارت‌هاى عربى و فارسى دیده مى‏شد.

اساس بناى امامزاده جعفر به طور معمول به دوران سلجوقى و حتى پیش از آن (قرن چهارم) نسبت داده شده است. از جمله آثار قابل ذکر امامزاده جعفر، دو سنگ نبشته مفصّل با تاریخ‏هاى 816 و 815 هـ . ق است که در دو سوى ورودى نصب شده‏اند و از نظر تاریخى از اعتبارى فراوان برخوردارند؛ به ویژه آن‏که نکات مذکور در دوّمین سنگ‏نبشته، در ارتباط با نوع مالیات‏هاى قرن نهم در منطقه، اهمیّت خاصّى دارد.

در صحن امامزاده، یک بناى چهار ضلعى آجرى به ابعاد 6/5×6/5 متر قرار دارد که از آن به عنوان خانقاه یاد شده است. نماسازى این بنا به‏صورت یک طاق‏نماى بزرگ با قوس شبیه کلیل در وسط و دو طاق‏نما با قوس تیزه‏دار در دو جانب آن در هر ضلع انجام گرفته است. در وسط طاق‏نماى میانى هر ضلع، درى به داخل راه دارد. کاربرد کاشى‏هاى کوچک صابونى در نماى بنا، در عین سادگى، به آن حالت خاصّى بخشیده است.

در بالاى درِ جنوبى، کتیبه‏اى به خط ثلث روى کاشى با این مضمون خوانده مى‏شود: «بناء هذه العمارة فى ایّام دولة السلطان الاعظم شاهرخ بهادر خلداللَّه ملکه».

برخى برآنند که اشاره سنگ‏نوشته وقف نامه کنار ورودى امامزاده به خانقاه، به این بنا مربوط مى‏گردد و از این رو، آن را خانقاه شاهرخ تیمورى مى‏دانند. بناى امامزاده جعفر به شماره 82 و در تاریخ 15/10/1310 در فهرست آثار ملّی و تاریخى به ثبت رسیده است.

شخصیّت مدفون در بقعه: شخص مدفون در این بقعه، سیّد جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الاشرف بن امام على بن الحسین زین العابدین ‰ است. وى برادر امام حسن بن على الاطروش، مجدّد دولت عولیان طبرستان است که از سوى برادر امارت شهر کومش را بعهده داشته و به دست مخالفان به شهادت رسیده است.

وى علاوه بر اطروش، سه برادر دیگر به اسامى؛ ابو على احمد صوفى که در قم مى‏زیست، و محمّد ساکن حجاز و ابو عبداللَّه حسین محدّث معروف به زیدى و متوفّاى 312 داشته که همگى از بزرگان سادات طبرستان، قم و حجاز بوده‏اند.

قدیمى‏ترین مدرکى که از شهادت امامزاده جعفر سخن
به میان آورده و نسب آن را ثبت نموده؛ علّامه نسّابه ابو نصر
بخارى متوفّاى بعد از سال 341 هـ . ق است، او مى‏نویسد:
جعفر بن على بن الحسن بن على بن عمر الأشرف بن الامام
على بن الحسین السجّاد ‰ است که در دامغان به شهادت
رسید، او برادر حسن بن على الناصر، مؤسّس دولت علوى
در طبرستان است. مادرشان کنیزى به نام حبیبه بود.

ابوالحسن العمرى نیز، همین نسب را ذکر نموده و مى‏نویسد که وى در نزدیک دروازة شهر نیشابور در جنگى که محمّد بن زید داشت به شهادت رسید.

مرحوم بیهقى پس از نقل عمرى نسّابه مى‏نویسد: او در مقبره امیر در نیشابور دفن شده و ملقّب به صوفى بود و فرزندى نداشت، در جاى دیگر از کتابش او را مدفون در مقبره حیره ذکر نموده است. همین قولِ به شهادت رسیدن جعفر بن على در دروازه نیشابور را سیّد عبدالرزاق کمونه از قول عمرى نسّابه و ابوالفوج اصفهانى نقل نموده است.

وى در قسمت دیگر از کتابش مى‏نویسد: «قبر جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الاشرف بن امام على بن الحسین السجّادŒ در دامغان است، این قول را حاج شیخ عبّاس قمّى ‏ گفته است و نقل کرده که قبر جعفر در دامغان مى‏باشد و بر روى قبرش این جملات نوشته شده: هذا قبر الامام الهمام المقتول المقبول قرة عین الرسول جعفر بن على المذکور و نسبش را نقل کرده است... مؤلّف گوید: ظاهراً دامغان همان دروازه نیشابور است و به آن در بحر الأنساب مشجّر اشاره کرده و گفته است که جعفر در مرکز دامغان در سر یک و شهریار به قتل رسیده و او برادر ناصر الحسن الاطروش است که در طبرستان قیام کرد».

بنابراین چند نکته در اینجا آشکار مى‏گردد:

الف: نبشته سنگ قبر که در تاریخ قومس، جعفر بن حسین بن على بن عمر بن على... آمده است به طور قطع اشتباه از سوى خواننده آن بوده است، زیرا همین سنگ قبر را مرحوم شیخ عبّاس قمّى ‏ جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الاشرف خوانده و با تمام اسناد و مدارک سازگار است.

ب: مرحوم بیهقى او را در مقبرة امیر و یا حیره مدفون ساخته است، از آنجاییکه این قبر از قرن چهارم به جعفر بن على بن حسن بن على بن عمر الأشرف منسوب است، معنى ندارد که او را در مقبرة امیر یا حیره مدفون بدانیم، مگر اینکه مقبره حیره را نیز، یک دروازه نیشابور، و موقعیّت فعلى بقعه فرض کنیم، در این صورت امتداد شهر نیشابور تا شهر فعلى دامغان بوده که باید مورد بررسى دقیق قرار گیرد.