مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در روستاى سابق قلعه چهارده که امروزه به شهر دیباج تبدیل شده، در 54 کیلومترى شمال باخترى شهر دامغان واقع شده و بسیار مورد توجّه اهالى است.

ساختمان بقعه هشت ضلعى و هر ضلع آن از داخل حدود 2 متر مى‏ باشد. ارتفاع بنا 11 متر است و از تاریخ بناى آن اطّلاع دقیقى در دست نیست. اما در تایخ مازندران تألیف اسماعیل مهجورى آمده است که سیّد رضى‏الدّین به فرمان شاهرخ (850 ـ 807 هـ. ق) آن را تعمیر نموده است. روى قبر این امامزاده صندوق چوبى قدیمى منبّت کارى سالم و بسیار نفیسى قرار دارد که در سال 770 هـ. ق ساخته شده و طول و عرض آن به ترتیب 25/3×60/1 و ارتفاع 10/1 متر است. گویا این صندوق در قرن گذشته از بین رفته و در سال 1254 هجرى سر دیگرى براى آن ساخته‏اند که به خوبى بدنه صندوق نیست.

روى بدنه صندوق، با خط بسیار زیبا، آیة الکرسى، صلوات کبیره، سورة فتح و آیات دیگرى از قرآن کریم و تاریخ ساخت صندوق و نام واقف آن کنده‌کارى شده است.

درِ ورودى حرم قدیمى و با ارزش است که از چوب ساخته شده و داراى ابعاد 35/1×2 متر مى‏باشد که بر روى آن نیز منبّت کارى زیبایى به چشم مى‏خورد و بر سردر آن دو عدد کاشى بسیار نفیس تعبیه شده و به نظر مى‏رسد که قبلاً کاشى‏هاى بیشترى در این بنا وجود داشته است.

در صحن بقعه، قبور زیادى به چشم مى‏خورد و در حریم بقعه در سال‌هاى 75 و 78 وضوخانه و سرویس بهداشتى ساخته شده و نسبت به تعمیر و مرمّت بدنه بقعه و گنبد اقدام گردیده است.

قدمت بنا را بیش از هزار سال تخمین زده‏اند و شالودة آن از گل و خشت خام و آجر مى‏دانند.

گنبد بنا مخروطى شکل و در ساقه‏اى هشت ضلعى به ارتفاع قریب به 75 سانتى متر قرار دارد و ارتفاع آن از سطح بام بقعه بیش از 3 متر است که با رنگ سبز نقّاشى شده است. مساحت بقعه 102 متر مربّع و مساحت کل بنا 250 متر و مساحت فعلى مجموعه اعم از عرصه و اعیان قریب به دو هزار متر مربّع مى‏باشد.

در سالیان اخیر، دور بناى قدیمى، شبستان بزرگى به صورت هشت ضلعى و به ابعاد هر ضلع قریب به 10 متر احداث شده که در هر ضلع آن دو پنجره هلالى تعبیه شده است.

به اعتقاد اهالى، شخص مدفون در این بقعه، محمّد دیباج فرزندِ بزرگوار امام جعفر صادق (است که در سال 203 هـ. ق در منطقه‏اى بین جرجان و طبرستان به شهادت رسیده و برخى روستاى چهارده یا شهر امروزه دیباج را مدفن آن بزرگوار مى‏دانند. مورخّان دربارة محل دفن وى اختلاف دارند، برخى
او را در میان آزاد شهر
از شهرهاى گرگان،
برخى در خرقان بسطام و عدّه‏اى در ابیورد و شهر دیباج ذکر نموده‏اند.

نخستین بار ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد بر سر مزار محمّد دیباج عمارتى ساخت که تا اوایل قرن هفتم هجرى باقى بود ولى در اثر حمله‏اى که به سال 620 هـ. ق در زمان سلطان
محمّد خوارزمشاه ـ محمّد بن تکش ـ به دست ترکان انجام
گرفت تخریب گردید.

اما در قرن هشتم هجرى مرقد محمّد دیباج مورد بازسازى
قرار گرفت چنانچه قاضى نور اللَّه شوشترى گوید: «سلطان
محمّد الجایتو (717 ـ 703 هجرى) بناى آن را مرمت و گنبدى
بر آن ساخت».

حمداللَّه مستوفى، متوفّاى 730 هجرى، مورّخ و جغرافیدان ایرانی که در قرن هشتم از جرجان دیدن کرده است چنین گزارش مى‏کند که: «از مزار اکابر تربت جرجان محمّد بن جعفر صادق و آن مزار به گور سرخ مشهور است و در آن‌جا دو سنگ آسیاب است هر یک بیست گز قطر و دو گز ضخامت آن مى‏باشد».

بعد از قرن نهم تا اوایل قرن چهاردهم هجرى هیچ گزارشى از وضعیّت مرقد محمّد دیباج بدست نیامده است.

تنها این که محمّد حسن خان اعتماد السلطنه بعد از گذر از چشمه على ـ شمال دامغان ـ و اقامت در چهارده کلاته از آن مرقد یاد مى‏کند و بیاد مى‏دارد که: «محمّد بن جعفر در چهارده کلاته از خاک گرگان به عهد مأمون خلیفه وفات نمود و مدفون گردید و نیز مى‏گوید مزار محمّد دیباج در چهارده کلاته واقع شده است».

اما تمام گزارشات فوق تنها کلّى گویى است. زیرا جرجان سابق که بسطام و شهر دیباج و رامیان را شامل مى‏شد، مى‏تواند تاریخ هر سه مزار را در برگیرد. زیرا علاوه بر ثبت میراثى بودن این سه مزار، همه آنان در قرن چهارم ساخته شده است. امام ابو نصر بخارى در هنگام شهادت محمّد بن زید داعى، برادر حسن بن زید داعى، مؤسّس دولت علویان، مى‏نویسد: او در کنار قبر دیباج در گرگان دفن نموده‏اند و اینک تنها جایى که قبر محمّد بن زید داعى را مى‏توان یافت، در کنار ضریح محمّد بن جعفر صادق (در رامیان آزاد شهر است که در پایین پاى محمّد دیباج مدفون و اینک داراى ضریح و سنگ قبر مى‏باشد. اتّفاقاً این گور را در گذشته به گور سرخ یا مشهد احمر مى‏گفتند چون با خاکهاى سرخ منطقه ساخته شده بود. به هر حال، مدفن محمّد دیباج فرزندِ امام جعفر صادق (
در شهر دیباج نمى‏تواند باشد، مدارکى در دست است که این
مرقد را از محمّد خوارزمى بن قاسم الشیخ بن محمّد الدیباج بن امام جعفر صادق (مى‏داند. او در خوارزم که یکى از دهات‏هاى جرجان سابق بود سکونت داشت و در مکان فعلى بدرود
حیات گفت. او نوادة بزرگوار محمّد دیباج است و در سال
303 از دنیا رفت. وى در نهضت حسن بن على الاطروش، نقش
به سزایى داشته است.

اعتماد السلطنه در مطلع الشمس پس از بیان موقعیّت امامزاده دیباج، لوح ایوان بقعه را بازنویسى کرده است، او مى‏نویسد:
«... در طرف غربى آبادى قریه قلعه بقعه امامزاده محمّد بن جعفر الصادق(است. این بقعه بر روى بلندى واقع شده گنبدى مثمن دارد بیرون گنبد محوّطه‏اى است ده ذرع در این محوّطه ایوانی است رو به مشرق که درِ بقعه در ایوان و رو به مشرق باز شده است. بقعه شبیه به مسجد مى‏باشد و سعادت مطابق‌تر و دولتى موافق‌تر و عمارت نیکوتر نبود که در مزار متبرّک و روضه منوّر المرحوم السعید الشهید امام بن الامام محمّد بن جعفر الصادق صلّى اللَّه علیه و السلم عمارتى بنیاد افتد و چیزى ساخته شود که سال‏هاى بسیار و قرن‏هاى بیشمار بر روى روزگار بماند در روز متوجّه این... شده و بنیاد این جنبد نموده و بوجه السیر باتمام رسانیده باز
توفیق هدایت به یمن میمنت این بزرگوار رفیق و یار شده در
خاطر عبور کرد که چون این.... باتمام پیوست و در یمن
بقعه شریفه از ظلم و ستم که حکام ماضى جارى نموده و از قدیم الایّام رفع این ستم و دفع این آلم...».

این بنا به شمارة 2423 و در تاریخ 30/06/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.