مزارات ایران و جهان اسلام

آرامگاه حضرت قیدار نبى‏ ‰ در داخل شهر قیدار در سمت راست خیابان امام واقع شده است.

این بنا که از مواریث فرهنگى ماست در سال 716 هـ . ق به دستور بلغار خاتون، زن غازان خان ایلخانى، بقعه آن تجدیدبنا شده و سپس گنبد آن در سال 751 هـ . ق به دست استاد تیمورخان سلطانیه‏اى احیاء و در قرن 11 هجرى قمرى گچ‏برى گردیده است. این بنا در زمینى به مساحت 5/1 هکتار در منطقه‏اى کوهستانى واقع است و تمام فصول زایر دارد.

بناى بقعة حضرت قیدار نبى‏ ‰ بر روى سه ردیف سنگ سبز تراشیده، از آجر ساخته شده و ترکیب کلّى آن، از دو چهار طاقى چسبیده به هم تشکیل یافته است. چهار طاقى نخستین به عنوان هشتى با پوشش گنبدى احداث شده و سقف آن بر چهار جرز استوار گشته است. در حد فاصل دو جرز از سمت غرب، در ورودى بقعه قرار گرفته است. این قسمت به سبک چهار طاقى بوده، با این تفاوت که دیوار به جرز باربر تبدیل گردیده است. تا ارتفاع یک مترى، دور تا دور بنا با کاشی‌هاى شش گوش به رنگ‌های فیروزه، بنفش، سیاه و سفید پوشیده شده است. بر فراز بنا، گنبدى زنگوله‏اى دو جداره ساخته‏اند. جدار نخستین که سقف بقعه را تشکیل داده، از قسمت درون با گچبرى‏هاى بسیار زیبا پوشیده شده است. نقوش گچبرى شامل؛ گل و بوته، لچک و ترنج، تصویر خیالى فرشته‏ها و درخت می‌باشند. تزیینات بنا با توجّه به سبک گچبری‌ها و مفاهیم تصاویر، مربوط به دورة صفویّه است. چنان که پیشتر گفته شد، نخستین و قدیمیترین سند بقعه متعلّق به سال 719 هـ . ق است و حکایت از تجدیدبناى بقعه به دستور بلغان خاتون زن غازان خان ایلخانى دارد که گفته شده وى در خواب مى‏شنود که باید مرقدى براى حضرت قیدار بنا کند، تا سه شب این خواب، تکرار مى‏شود، در صبح روز چهارم بلغار خاتون دستور مى‏دهد تا به سوى قبر مطهّر پیامبر خدا‰ حرکت کنند و از همان روز، کار احداث مرقد فعلى شروع مى‏شود. مدّتى بعد، مدرسة علمیّه در کنارش ساخته و دیرى نمى‏گذرد که مسجد جامع هم به این مجموعه پیوند مى‏خورد.

دوّمین کتیبة موجود در بقعه به سال 751 هـ . ق است و کیفیّت احداث گنبد را بازگو مى‏کند. در تحلیل کتیبة بقعه، بانى بنا «بلغان خاتون» یاد شده است. خانم‌های ملقّب به خاتون که با نام بلغان خاتون در صحنة سیاسى دوران از زمان آباقاآن تا غازان بوده‏اند، نام سه خاتون قابل ملاحظه است.

 نخستین آن‌ها به «بلغان خاتون بزرگ» موسوم است. ایشان زن و معشوقة آباقاآن بوده و به علّت علاقة خان به او هدایاى گران‌بهایى به ایشان اهدا گردیده و لذا یکى از متمولّین عصر خویش بوده است. این زن پس از مرگ آباقاآن به ازدواج ارغون درآمده و در نهایت وى، در روز بیست و سوّم صفر سال 685 هـ . ق در کنار آب کر وفات یافته و جسد او را به کوه سجاس برده‏اند. فلذا بعضى از محقّقین به استناد همین مطلب جامع التواریخ، بناى بقعه حضرت قیدار نبى‏ ‰ را به بلغان خاتون بزرگ نسبت داده‏اند در حالیکه طبق مفاد همان کتیبه بلغان خاتون در سال 719 هـ . ق به تعمیر آن همّت گماشته است. بنابراین، نظریة انتساب بناى بقعه قیدار نبى‏ ‰ به بلغان خاتون بزرگ مى‏تواند مردود باشد.

امّا بلغان خاتون دوّم که به بلغان کوچک معروف است به احتمال قریب به یقین جانشین و صاحب اردوى بلغان خاتون بزرگ گردید و زن ارغون خان ایلخانى است و پس از ارغون به نکاح گیخاتو درآمده و سپس در سال 694 هـ . ق با غازان ازدواج نموده است.

با عنایت به تموّل مالى ایشان احتمال مى‏رود که بانى بقعه قیدار نبى‏ ‰ بلغان خاتون کوچک و زن ارغون خان و غازان خان بوده باشد.

اما کتیبة اوّل بقعه، سنگى است و در ضلع جنوبى شبستان نصب گردیده و مضمونى به متن ذیل دارد:

«بلغان خاتون امر به تجدید هذا المقام المبارک، الخاتون المعظّم زید عظمتها بلغها فى الدنیا و الاخرتها فى ربیع سنة تسع و عشر و سبعمائه... مبارک محمّد» خط این کتیبه ثلث جلى و به سبک حکاکى و عمق آن قابل توجّه است.

کتیبة دوّم بقعه، در ضلع جنوبى فضاى نخست حرم
ـ هشتى ـ نصب شده و مضمونى بدین شرح دارد: «اخراجات، تعمیر روضه مقدّس و گنبد منوّر حضرت قیدار نبى ‰ ، راسخ جلیل بن مرحوم شیخ ابراهیم، استاد تیمورخان سلطانیه‏اى سنه 751 هـ . ق» خط این کتیبه نستعلیق و کلمات در آن حک شده و عمق کمترى دارد.

ضریح قیدار نبى‏ ‰ به طرز زیبایى از چوب گردو ساخته شده و تزئیناتى شامل طرح‌هاى هندسى و گل و بوته به روش حکاکى در آن منقوش است که در دوران صفویّه به جهت حفاظت آن، ضریح دیگرى بر روى آن نصب گردیده که با ترکیبى از گره‏سازى و شمسه اجرا شده است. این بقعه را زائرسراى بزرگى با طرح مستطیلى محصور کرده که تقلیدِ ناقصى از سبک بناهاى چهار ایوانى است. به استثناى ضلع شرقى صحن که طاقنماست. در بقیّه اضلاع، حجراتى به عنوان محل سکونت زائران ساخته شده است. حجرات ضلع غربى، به جهت شیب تند زمین، در دو طبقه احداث شده که طبقه زیرین به محل احشام زوّار اختصاص دارد. در این بقعه، شش جلد جزوة قرآن مجید و قسمتى از آیات سورة مبارکه نحل است. ابعاد خط 6×15 سانتى متر و نوع خط ثلث خفى بوده و کل آیات با خط قرمز محاط شده است. جلد جزوات چرمى و جنس کاغذ پاپیروس است. این قرآن توسّط نویسنده نامعلومى در سال 1030 هـ . ق نوشته شده و واقف آن مشهدى یوسف ساکن زنجان بوده است. همچنین دو عدد سر علم نقره‏اى مورخ سال 1252 هـ . ق وقف بقعه است. شمعدان‌هاى روسى از دوران نیکلا و شمعدانى از دوران صفویّه، از دیگر اموال فرهنگى این بقعه است.

این بنا به شمارة 321 و در تاریخ 21/08/1317 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.

در تورات (سفر تکوین) حضرت قیدار را فرزند اوّل حضرت اسماعیل مى‏داند. عبارت تورات این است و تناسل اسماعیل پسر ابراهیم را از هاجر مصرى... اوّل زاده اسماعیل، نینایوت و قیدار و... بود.

علّامه نسّابه احمد بن مهنّا حسینى از اعلام قرن هفتم هجرى، قیدار را فرزند بزرگ حضرت اسماعیل معرّفى نموده و تداوم نسل او را از فرزندش حمل الملک دانسته است که از اجداد رسول خدا ‹ مى‏باشد. حضرت قیدار، فرزند دیگرى به نام عرام داشته که برخى از طوایف مهم عدنان عرب از اوست.

علاّمة مجلسى در «بحارالانوار» در ذکر اجداد پیامبر اکرم ‹ نوشته است که حضرت قیدار جدّ سى‏ام رسول اکرم ‹ است، مرقد مطهّر وى در شهرستان خدابنده قرار دارد.

علّامه نسّابه عمیدى، از اعلام قرن دهم هجرى مى‏نویسد: «قیدار النبى له مشهد یزار قریباً من بلد السلطانیّه» قیدار نبى‏‰ بارگاهى نزدیک شهر سلطانیه دارد که در آنجا زیارت مى‏شود، سپس وى یکى دیگر از فرزندان حضرت قیدار ‰ را که به نام سوادى بود نام مى‏برد و او را بدون نسل (فرزند) ذکر مى‏کند.

بر صحّت این مطلب مرحوم آیةاللَّه العظمى مرعشى نجفى بر طبق سؤالى که از ایشان شده گواهى داده‏اند و چنین مرقوم داشته‏اند:

«نظر به فرمایش عدّه‏اى از محقّقین در این امور، مسلم مى‏باشد که مدفون در آن مزار شریف، جناب قیدار جدّ رسول اکرم ‹ مى‏باشد، شهاب الدّین الحسینى المرعشى.»

در تاریخ یعقوبى آمده است که حضرت اسماعیل‏ ‰ دوازده پسر داشت، بزرگ‏ترین آنان حضرت قیدار بود که پس از آن‌که جناب اسماعیل در سن 130 سالگی وفات کرده و در حجراسماعیل مجاور خانة خدا دفن گردید جناب «قیدار» جانشین پدر شده و مردم را به توحید دعوت می‌کرد.

فرزندان اسماعیل به جستجوى آب پراکنده شدند، برخى هم اسکان در جوار حرم را بر خود لازم شمردند و گفتند ما از حرم خدا روى نمى‏گردانیم.

یعقوبى اضافه مى‏کند و آن جا را مالک شدند به زمین تهامه آمدند و با اسماعیل بن ابراهیم همسایه گشتند. اسماعیل، حنضاء دختر حارث بن مضاض جرهمى [یا به قولى: رعله دختر مضاض (یا مضاض) بن عمرو جرهمى یا سیده دختر مضاض بن عمرو جرهمى‏] را به زنى گرفت و از او صاحب دوازده پسر شد به نام‌های: قیدار، نابت، ادبیل، میشام، مسمع، دوما، مسا، حداد، تیما، یطور، ناضس و قیدما... این نام‌ها
چون از لغت عبرانى نقل شده در حروف، حرکات و تلفّظ اختلاف پیدا کرده است.

برخى از پژوهشگران، قیدار را پسر دوّم حضرت اسماعیل دانسته‏اند و وى را پدر مشهورترین قبایل عرب مى‏دانند و قیدار را «سیاه پوست» معنى مى‏کنند.

شهر قیدار، از کوچکترین شهرهاى ایران است که دو خیابان: یکى اصلى و دیگرى فرعى دارد و مرقد حضرت قیدار در خیابان اصلى واقع است. اما به جهت گسترش شهرستان خدابنده، اطراف و حریم مرقد مطهّر حضرت قیدار نبى‏ ‰ به صورت شهر درآمده، و اینک به نام آن حضرت، شهر قیدار نبى‹ نامیده شده و بقعه حضرت در سمت راست خیابان امام واقع شده است.