مزارات ایران و جهان اسلام

آرامگاه ملاحسن در حدود 5/2 کیلومترى مغرب شهر سلطانیه قرار دارد و مدفن یکى از علماى حکمت الهى است که به قولى در دورة ایلخانى و به قول دیگر در دورة صفویّه زندگى مى‏ کرده است.

بناى مقبره در اصل در وسط حیاطى قرار داشته و با دیوارى محصور مى‏شده که بقایاى دیوار و تأسیسات ورودى آن برجاى مانده است. بناى مقبره از بیرون هشت‏ضلعى و از داخل، مربّع است. طول اضلاع اصلى هشت ضلعى، 30/8 و طول اضلاع فرعى، 75/5 متر است. اضلاع بزرگ داراى ایوان‏هاى وسیعى هستند که از طریق راه پلّه‏هایى به غرفه‏های طبقه دوّم دسترسى پیدا مى‏کنند. در اضلاع فرعى نیز غرفه‏هاى دو طبقه ساخته شده است. تمامى ایوان‏ها و غرفه‏ها توسّط دهلیزى به همدیگر مرتبط مى‏شوند.

فضاى داخلى مقبره که از طریق سه ایوان مى‏توان بدان دسترسى پیدا کرد، به شکل مربّعى با طول شش متر است. بر بدنه دیوار این اتاق، طاقچه‏هایى بر طرفین درگاه‏ها تعبیه شده که احتمالاً محل گذاشتن چراغ بوده است. در ضلع روبه قبله، به جاى محراب که کاملاً از بین رفته، درگاهى مشاهده مى‏شود. بخش فوقانى این اتاق توسّط فیلپوش‏هایى به دایره تبدیل شده و گنبد خوش تراش مقبره بر آن سوار شده است. گنبد این مقبره، از نوع گنبدهاى دوپوش است که با افزودن یک پوشش تزئینى در پایین، به سه پوش تبدیل شده است.

این پوشش تزئینى توسّط چوب‏هایى به گنبد میانى متّصل شده و بر آن تزئینات گچبرى اجرا شده است. گنبد بیرونى داراى ساقه بلند و ترکیب زیبایى است که با کاشیکارى معقلى و فیروزه‏اى تزئین گردیده است. این تزئینات در چهار بخش اجرا شده است: در بخش نخست، نقش نخل معقل به طور معکوس تکرار گردیده؛ در بخش دوّم، اسماء جلاله و کلماتى نظیر «اللهم صل على محمّد» به خط کوفى معقلى اجرا شده است؛ در بخش سوّم، تزئینات زیگزاگ؛ و سرانجام در بخش چهارم، تزئینات خطوط موازى از تلفیق آجر با کاشى فیروزه‏اى پوشیده شده است. در کاشى‏هاى لایه زیرین، دو بیت شعرى که مادة تاریخ اتمام بناست، بدین مضمون دیده مى‏شود:

رشـگ جنّت شد به یمن دولت طهماسب شاه‏

تربت کاشى که آمــد خاک مشک آبش گلاب‏

خـواستم تاریــخ اتمامـش بـدانم عقل گفت‏

سال تاریخش همان از رشگ جنّت کن حساب‏

رشگ جنّت، به حساب ابجد، سال 973 هـ . ق یعنى اواخر سلطنت شاه طهماسب مى‏شود. تزئینات داخلى بنا که عبارت از مقرنس‏کارى گچى است، در دورة فتحعلى شاه قاجار، به هزینه عبداللَّه میرزا دارا ـ حاکم وقت زنجان ـ صورت گرفته و کتیبة آن در زیر مقرنس کارى به شعر و به خط نستعلیق دیده مى‏شود. در ساقة گنبد نیز مضامینى دال بر اسامى معماران و مرمّت‏گران دورة قاجار دیده مى‏شود:

بود امیــدوار از لطف غفار                 محب شاه دین فتحى معمار

خاک ســنگ ره ولىّ خدا                   ابــن فتحــى محــمّد بنا

به غیر از موارد فوق، این بنا تزئینات دیگرى ندارد؛ یا این‏که داشته و با گذشت زمان از بین رفته است.

دیوار حیاط مقبره، از لاشه سنگ بنا گردیده بوده که امروزه به کلّى فرو ریخته است. ورودى این حصار داراى اتاق نگهبانى، سردر و احتمالاً اتاق سرایدارى بوده که قسمت‏هاى زیادى از آن از بین رفته است. دیوار اتاق‏ها از نماى بیرونى با طاق‏نماهایى تزئین گردیده که بر آن‏ها عبارات «اللَّه»، «محمّد» و «على» به خطن کوفى معقلى نوشته شده است. این کلمات، از ترکیب آجر و کاشى فیروزه‏اى پدید آمد و در حاشیه طاق‏نماها، عبارت «لا اله الا اللَّه» تکرار شده است.

این بنا به شماره 168 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.