مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در داخل شهر زنجان، در خیابان صدر جهان واقع شده و از بقاع معتبر شهر زنجان است.

بناى امامزاده ابتدا به سبک چهار طاقى بود و گنبد زیبایى آن را پوشش مى‏داد. در سال 1340 شمسى این مجموعه به جهت تبدیل به احسنت برداشته شده و مجدّداً منطبق بر بناى قدیمى نوسازى گردیده است. گنبد از نوع تک پوششى بوده که با واسطه چهار گوشواره، بر جرزها استوار گشته و حد فاصل گوشواره‏ها و گنبد، هشت نورگیر تعبیه شده است. تزیینات گنبد از داخل مقرنس و گره سازى بوده و سورة جمعه به خط زیباى ثلث و به قلم استاد جواد میر محمّد رضایى زنجانى بر آن نوشته شده است. در نماى بیرونى نیز آیات قرآنى به خط ثلث زنجیرى نوشته شده است. گچبری‌هاى ظریف این بنا توسّط استاد شعبان آزادى زنجانى چشم بینندگان را نوازش مى‏دهد.

ضریح حرم که در اصفهان ساخته شده در سال 1358 هـ. ش نصب گردیده است. قدیمى‏ترین قسمت این آرمگاه سردر ورودى سمت شمالى و مناره‏هاى واقع در طرفین آن مى‏باشد. این سر در که به سال 1341 شمسى توسّط معمار ابراهیم سلطانى ساخته شده و بالاى منارها آیه 55 سوره احزاب به خط زیباى ثلث به قلم استاد شعبان آزادى است.

از بناهاى دیگر این مجموعه مسجد اعظم واقع در ضلع غربى مجموعه مى‏باشد که با قواعد و سبک‌هاى شناخته شده معمارى رایج در بناهاى مذهبى مطابقت ندارد. این آرامگاه با همّت بلند مرحوم استاد منصور محاورى فرزند ملاغلامرضا از سال 1340 تا اسفند 1354 هـ. ش که سال رحلت ایشان است، تعمیر و بازسازى شده و خود ایشان در رواق ورودى حرم دفن شده است.

بر روى مرقد این امامزاده قطعه سنگى به طول 84 سانتى‌متر و عرض 50/62 سانتى متر نصب گردیده است. جنس سنگ از مرمر سفید رنگ است و در قسمت فوقانى آن آخرین آیه از سورة مبارکة الرحمن به خط ثلث جلى نوشته شده است. «کل من علیها فان و یبقى وجه ربک ذوالجلال والاکرام.»

در زیر این کتیبه تصویر نیمه پانقارى شده که طول آن 19 سانتى متر و به عرض 15 سانتى متر مى‏باشد. قدمت این سنگ را با توجّه به نوع خط آن مى‏توان به اواسط دوران صفویّه نسبت داد.

از جمله اشیاء قدیمى موجود در بقعه، قدحى است از جنس مس به ارتفاع 5/44 سانتى متر، قطر دهانه 44 سانتى متر و قطر پایه 29 سانتى متر. خطوط و نقوش آن قلمزنى گردیده، بنابراین حدود نقوش با ضربات قلم نقر شده است. تزئینات از بالا به پائین شامل کتیبه‏اى است که به خط نستعلیق نوشته شده و این کتیبه را دو ردیف خطوط اسلیمى از پائین و بالا محاط نموده است. متن کتیبه بدین شرح است:

«اللهم صل على محمّد المصطفى و المرتضى و على البتول الفاطمه و السبطین الحسن و الحسین صل على زین العابدین و صل على محمّد باقر و صل على صادق و موسى الکاظم و على بن موسى الرضا و محمّد الزکى التقى و على النقى و الحسن العسگرى و صل على المهدى الهادى الصاحب الزمان صلوات اللَّه علیه و علیهم اجمعین و على یوم الدّین.»

در زیر کتیبه مزبور تکرار تصویر موسوم به بته جقه نقر گردیده که داخل آن را خطوط اسلیمى پرنموده است. نام استاد سازنده آن با امضا «عمل کریم» مشخص گردیده و ظرف از ساخته‏هاى زنجان و مورّخ به سال 1259 هجرى قمرى و متعلّق به دوران قاجار است.

قدح دیگرى در بقعه نگهدارى مى‏شود که از جنس مس با قطر دهانه 44 سانتى متر و ارتفاع 44 سانتى متر و قطر پایه 39 سانتى متر است. خطوط و نقوش در این ظرف به روش قلم زنى و نقارى ایجاد گردیده است. در منتهى الیه ظرف کتیبه‏اى به خط نستعلیق نوشته شده: «یا حسین جان همگى فداى جانت باد...»

کتیبه دیگرى در قسمت میان ظرف به خط ثلث نوشته شده: «یا ابا عبداللَّه یا اسد اللَّه الغالب».

این متن چهار بار تکرار گردیده است و حد فاصل این را خطوط و طرح‏هاى اسلیمى پر مى‏نماید. این ظرف ساخت زنجان است و سازنده آن نامعلوم و قدمتى حدود 70 ساله دارد.

این حرم داراى صحن وسیع، ایوان، گنبد مرتفع، مناره بلند، حجرات و مسجد مى‏باشد که تمام این امکانات باعث شده این آستانه را در شمار نخستین بقعه استان زنجان و بزرگ‌ترین و معروف‌ترین آن‏ها مبدّل کند، اگر چه این بنا در فهرست آثار باستانی نیست، امّا شهرت آن باعث گشته تا در این مجموعه معرفی شود.

دربارة شخص مدفون در بقعه، سه دیدگاه است؛ نخست او را سیّد ابراهیم بن محمّد بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن حسن بن عبیداللَّه بن عبّاس الشهید بن امام على(مى‏دانند که با حسین کوکبى در اوایل قرن سوّم در قزوین قیام نموده و در زنجان به شهادت رسید. از آن‏جایی که ابونصر بخارى نخستین عالم انسابى است که سیّد ابراهیم فوق الذکر را مدفون در سجاس ابهر مى‏داند، لذا نمى‏توان این بقعه را از آنِ او دانست.

دیدگاه دوّم؛ او را فرزند امام موسى کاظم (به نام ابراهیم بن موسى (مى‏دانند که این نیز صحیح نیست، زیرا آن بزرگوار در سال 210 هـ. ق در بغداد مسموعاً به شهادت نائل آمده است.

دیدگاه سوّم؛ که همان قول دوّم را تأیید می‌کند، حکایت از آن دارد که نواده ابراهیم بن موسى (که در شهر زنجان به همراه فرزند خود سیّد محمّد زنجانى سکونت داشته می‌باشد و نسب شریف او از قرار ذیل است: ابراهیم بن موسى ابى سبحة بن ابراهیم المرتضى بن امام موسى کاظم (است که با دو واسطه به امام هفتم (نسب بر مى‏گرداند. او سیدى جلیل القدر، عظیم الشان و بزرگوار بود. به اتّفاق فرزند خود سیّد محمّد به زنجان مهاجرت نمود و در همین شهر وفات یافت. ظاهراً مهاجرت او پس از قیام یحیى بن عمر بن یحیى در سال 248 هـ. ق و در زمان خلیفه سفّاک متوکّل عبّاسى بوده است. زیرا پس از شهادت رهبر قیام مذکور، اکثر سادات و تمام بیعت کنندگان با یحیى تحت تعقیب بودند که ظاهراً سیّد ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن امام موسى(از جمله آنان بوده است. برخى احتمال دادند که وى به همراه حضرت عبدالعظیم حسنی و برادر بزرگوارش به زنجان مهاجرت نموده است.